Jak zielone są miasta europejskie?
Czy zastanawiałeś się kiedyś nad dostępnością terenów zielonych i niebieskich w przestrzeni miejskiej? Są one kluczowe dla naszego zdrowia i dobrego samopoczucia, zwłaszcza dla osób zaliczanych do grup wrażliwych (dzieci, osoby starsze, osoby przewlekle chore, kobiety w ciąży). Ich jakość i dostępność są równie ważne. Parki, ogródki działkowe, zadrzewienia wzdłuż tras komunikacyjnych, brzegi rzek, wybrzeża zachęcają do aktywności fizycznej na zewnątrz i oferują przestrzeń niezbędną do odpoczynku i relaksu, a także zapobiegają zmianom klimatu i poprawiają jakość powietrza, redukują hałas. Jednak nie wszyscy w Europie mają równy dostęp do zieleni w miastach. Jak zielone są miasta europejskie? Kto najczęściej korzysta z zielonej infrastruktury? W jaki sposób zielona przestrzeń miejska wpływa na nasze zdrowie? O tym w tekście poniżej.
Zielona przestrzeń miejska: korzyści dla zdrowia
Miejskie tereny zielone, takie jak parki, lasy miejskie, zadrzewienia wzdłuż tras komunikacyjnych, ogródki działkowe, jak również tak zwane tereny niebieskie, czyli związane z wodą obecną w mieście, zapewniają znaczne korzyści zdrowotne lokalnym społecznościom.
Tereny zielone w połączeniu z elementami niebieskiej infrastruktury korzystnie wpływają na bilans wodny przestrzeni miejskich, łagodzą temperaturę podczas gorących okresów, zapewniają chłodne i zacienione obszary, zwiększają też bioróżnorodność. Tereny zielone przyczyniają się też do poprawy jakości powietrza i łagodzą hałas w swoim otoczeniu.
Mieszkańcy wykorzystują tereny zielone do aktywności fizycznych i interakcji społecznych, a także do relaksacji i odnowy psychicznej (rys. 1). Dostęp do takich terenów korzystnie wpływa na zdrowie, zmniejszając śmiertelność i zachorowalność z powodu chorób przewlekłych, poprawiając zdrowie psychiczne i zdrowie kobiet w ciąży oraz noworodków, a także zmniejszając otyłość.
Kto najbardziej korzysta z miejskiej zieleni?
Badania pokazują, ze przestrzenie zielone i niebieskie są szczególnie korzystne dla zdrowia i dobrego samopoczucia niektórych grup społeczno-ekonomicznych i demograficznych.
W przypadku dzieci i młodzieży bardziej ekologiczne środowisko wiąże się z lepszym zdrowiem fizycznym i psychicznym, w tym poprawą pamięci, koncentracji i zdolności uczenia się oraz zmniejszeniem stresu. Parki i place zabaw zachęcają do interakcji społecznych. Edukacja i zabawa na łonie natury może pomóc najmłodszym w rozwijaniu ich umiejętności motorycznych. Niektóre badania sugerują, że młodzi ludzie i dzieci o stosunkowo niewielkiej ekspozycji na zieloną przestrzeń częściej mają gorszy wzrok, cierpią na otyłość i są narażeni na stres oksydacyjny.
Osoby starsze mając dostęp do terenów zielonych zwiększają poziom swojej aktywności fizycznej, co wiąże się z lepszym zdrowiem układu krążenia oraz niższym ryzykiem śmiertelności związanej z upałami. Sama możliwość przebywania w takiej przestrzeni, czy nawet tylko jej widzenia, wiąże się z niższym ryzykiem depresji. Dostępna zielona przestrzeń oferuje też miejsce do interakcji społecznych, które mogą przeciwdziałać ryzyku izolacji społecznej wśród osób starszych.
Należy też dodać, że tereny zielone są bardzo ważne dla osób o niższym statusie społeczno-ekonomicznym, cierpiących z powodu różnego rodzaju wykluczeń. Umożliwiają im one dostęp do rekreacji i interakcji społecznych, często niemożliwych do realizacji w innych miejscach. Z tego powodu te grupy społeczne czerpią większe korzyści z miejskiej zieleni niż grupy bardziej uprzywilejowane, zwłaszcza pod względem redukcji stresu i poprawy zdrowia psychicznego.
Jak zielone są miasta europejskie?
W 2018 r. zielona infrastruktura stanowiła średnio 42% powierzchni miast w 38 krajach członkowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EEA-38) z wyłączeniem Liechtensteinu. Jednak obszar ten różnił się zarówno pomiędzy krajami, jak i w ramach poszczególnych krajów. W niektórych przypadkach wysoki udział terenów zielonych wynika z dużego obszaru administracyjnego miasta, umożliwiającego np. włączenie obszarów leśnych zlokalizowanych na jego obrzeżach. W innych przypadkach wynika z dużego odsetka powierzchni zajętych przez zieleń zorganizowaną, taką jak parki, zieleńce, skwery i inne elementy zielonej infrastruktury.
Europejskim miastem o najniższej całkowitej podaży terenów zielonych, wynoszącym 6,8% całkowitej powierzchni miasta, jest Trnava na Słowacji. Miastem o największym odsetku terenów zielonych (95,8%) jest Cáceres w Hiszpanii (EOG 2021a). Dla porównania we Wrocławiu tereny zielone stanowią 43% całkowitej powierzchni miasta, zaś w Bydgoszczy 51%. Rysunek 2 porównuje dostępność terenów zielonych w stolicach krajów EOG-38.
Rys. 2. Odsetek całkowitej powierzchni zielonej infrastruktury oraz powierzchni zielonych obszarów miejskich i powierzchni zadrzewień w 37 stolicach eoropejckich (EOG-38, z wyłączeniem Liechtensteinu) w stosunku do całkowitej powierzchni tych miast. Ponadto na rysunku pokazano wartości średnie dla wszystkich miast europejskich uwzględnionych w zestawie danych Urban Atlas 2018 oraz takie same średnie wyliczone jedynie dla 37 stolic. Źródło: EEA 2022, Percentage of total green infrastructure, urban green space, and urban tree cover in the area of EEA-38 capital cities (excluding Liechtenstein)
Ciekawym narzędziem, pozwalającym ocenić powierzchnię gruntów pokrytą koronami drzew w miastach europejskich jest Przeglądarka zadrzewień miejskich Europejskiej Agencji Środowiska (EEA). Prezentuje ona dane dla roku 2018. Korzystając z tego narzędzia można stwierdzić, że średnie zadrzewienie miejskie dla miast w EOG-38 wynosi 30%. Porównując same stolice, pokrywa drzew waha się od 4% w Nikozji do 72% w Oslo oraz 40% w Warszawie (rys. 2). Dla porównania we Wrocławiu pokrywa drzew wynosiła 30%, zaś w Bydgoszczy 46%.
Dostęp do zielonych i niebieskich przestrzeni jest różny w rożnych obszarach Europy. Generalnie miasta na północy i zachodzie kontynentu mają na swoim obszarze więcej terenów zielonych niż miasta w Europie południowej i wschodniej. Należy jednak zaznaczyć, że dostępność terenów zielonych w przestrzeni miejskiej w mniejszym stopniu zależy od jego lokalizacji, a w większym – od samego miasta – jego uwarunkowań geograficznych, wieku, uwarunkowań kulturowych, historii rozwoju i gospodarowania, zamożności mieszkańców, podejmowanych inicjatyw ekologicznych. Ponadto warto wskazać na zróżnicowanie stopnia zazieleniania w poszczególnych dzielnicach miast. Wynika on oczywiście z lokalnych uwarunkowań oraz roli danej dzielnicy w strukturze miejskiej (obszary mieszkalne, city, tereny przemysłowe itp.), jednak ważnym elementem jest również status społeczno-ekonomiczny mieszkańców, od którego często zależy powierzchnia i jakość terenów zielonych.
Czy wszyscy w Europie maja równy dostęp do zielonych i niebieskich przestrzeni miejskich?
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca, aby wszyscy ludzie mieszkali w odległości 300 m od terenów zielonych, natomiast zalecenia krajowe i lokalne różnią się w całej Europie. Rzadkie są również wytyczne dotyczące dostępu do takich obszarów dla określonych grup szczególnie wrażliwych.
Tereny zielone są mniej dostępne w dzielnicach miejskich o niższych dochodach niż w tych o wyższych dochodach. W miastach Europy Środkowej i Wschodniej różnice te wynikają np. z rynku mieszkaniowego. Nieruchomości na obszarach z większą ilością terenów zielonych są zwykle droższe, co często prowadzi do zmiany charakteru dzielnicy mieszkalnej. Trend ten zaobserwowano np w Debreczynie na Węgrzech, gdzie nowe ekskluzywne dzielnice mają więcej terenów zielonych niż starsze osiedla zamieszkałe przez mieszkańców o niższych dochodach.
Powiązanym zagadnieniem jest również jakość dostępnej zieleni miejskiej. Często w dzielnicach o niższym statusie społeczno-ekonomicznym tereny takie są gorszej jakości niż w dzielnicach bogatszych (przykład stanowią tu niektóre miasta Holandii czy w Porto w Portugalii). Bywają też nieprzystosowane dla osób z grup wrażliwych (takich jak dzieci niepełnosprawne oraz osoby starsze, zwłaszcza te o ograniczonej sprawności ruchowej), dotyczy to np. braku odpowiedniej ilości siedzeń, toalet czy poideł. Oczywiście taki stan zmniejsza motywację mieszkańców do korzystania z nich.
Rozwiązaniem wskazanych powyżej problemów jest odpowiednie planowanie urbanistyczne i polityka mieszkaniowa. Na przykład miasto Berlin stosuje zasadę sprawiedliwości środowiskowej w swoim planowaniu, aby uniknąć kumulacji wielu problemów środowiskowych i społecznych w określonych dzielnicach, natomiast Wiedeń uwzględnia kwestie zieleni w planowaniu mieszkalnictwa socjalnego. Przykłady z Antwerpii, Augustenborga i Lindängen pokazują, że nawet mieszkania socjalne mogą stać się bardziej ekologiczne. Ogrody terapeutyczne w Tallinie i Zagrzebiu pokazują, jak ułatwić integrację osób niepełnosprawnych.
Należy zaznaczyć, że problem dostępu do zielonej i błękitnej infrastruktury nabiera szczególnego znaczenia w dobie globalnych zmian klimatu. Ich przewidywane skutki dla obszaru Europy to między innymi wzrost częstości występowania i nasilenia fal upałów – szczególnie groźnych w obszarach miejskich. Jednym ze sposobów mitygacji tych skutków jest łagodzenie mikroklimatu miejskiego – np. poprzez wprowadzanie do miast większej ilości terenów zielonych oraz obszarów związanych z wodą.
Źródło:
EEA 2022, Briefing, Who benefits from nature in cities? Social inequalities in access to urban green and blue spaces across Europe, https://www.eea.europa.eu/publications/who-benefits-from-nature-in/who-benefits-from-nature-in
Fotografia tytułowa: Bydgoszcz, okolice Wyspy Młyńskiej, tzw. „Wenecja bydgoska”. Fot. T. Sawiński
