Ocena jakości powietrza za 2020 rok – zbiorczy raport krajowy

Główny Inspektorat Ochrony Środowiska opublikował zbiorczy raport krajowy z rocznej oceny jakości powietrza w strefach w Polsce za 2020 rok. Podstawę oceny stanowiły rezultaty ocen przeprowadzonych dla  poszczególnych  województw  w  regionalnych  wydziałach  monitoringu środowiska (RWMŚ) Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ).

Strefy w Polsce w 2020 roku

W Polsce ocena jakości powietrza wykonywana jest w podziale na strefy, a jej wynikiem jest przypisanie każdej ze stref klasy dla każdego z ocenianych zanieczyszczeń. Jako strefa klasyfikowane są następujące obszary:

• aglomeracja o liczbie mieszkańców powyżej 250 tysięcy,
• miasto (nie będące aglomeracją) o liczbie mieszkańców powyżej 100 tysięcy,
• pozostały obszar województwa, nie wchodzący w skład aglomeracji i miast powyżej
  100 tys. mieszkańców.

W porównaniu z rokiem poprzednim liczba stref w Polsce uległa zmniejszeniu o jedną (z 46 do 45), ze względu na brak spełniania kryteriów obowiązujących dla definicji odrębnej strefy przez Legnicę, której liczba mieszkańców spadła poniżej 100 tysięcy (pisaliśmy już o tym tutaj).

Podstawowe informacje na temat rocznej oceny jakości powietrza

Roczna ocena jakości powietrza wykonywana jest w odniesieniu do substancji, dla których w prawie krajowym i w dyrektywach UE określono wartości normatywne stężeń w powietrzu (poziomy dopuszczalne/docelowe/celu długoterminowego). Ocena prowadzona jest z uwzględnieniem kryteriów określonych ze względu na:

• ochronę zdrowia ludzi,
• ochronę roślin.

Wyniki klasyfikacji stref przekładają się na określone wymagania w zakresie działań na rzecz poprawy lub utrzymania jakości powietrza. Ocena za 2020 rok wykonana w oparciu o kryteria ustanowione w celu ochrony zdrowia dotyczyła 12 zanieczyszczeń: dwutlenku siarki (SO₂), dwutlenku azotu (NO₂), tlenku węgla (CO), ozonu (O₃), benzenu (C₆H₆), pyłu zawieszonego PM₁₀, pyłu zawieszonego PM_2,5 oraz zanieczyszczeń oznaczanych w pyle PM₁₀: benzo(a)pirenu, arsenu, kadmu, niklu i ołowiu, natomiast ocena pod kątem kryteriów określonych w celu ochrony roślin obejmowała 3 zanieczyszczenia: dwutlenku siarki (SO₂), tlenków azotu (NO_X) i ozonu (O₃).

Dla wszystkich zanieczyszczeń wynikiem klasyfikacji mogła być klasa A lub C oraz A1 lub C1 w ocenie pod kątem dotrzymania drugiej fazy poziomu dopuszczalnego określonego dla stężeń pyłu PM_2,5, która obowiązuje od 1 stycznia 2020 roku (wartość II fazy poziomu dopuszczalnego jest o 5 μg/m³ niższa w stosunku do fazy I i wynosi 20 μg/m³  dla stężenia średniego rocznego).

W ocenie dotyczącej ozonu dokonano dodatkowej klasyfikacji stref – w oparciu o poziom celu długoterminowego. Jej wynikiem jest przypisanie każdej strefie klasy D1 lub D2.

Wyniki rocznej oceny jakości powietrza

Wynikiem rocznej oceny jakości powietrza jest zaliczenie strefy do określonej klasy. Należy zaznaczyć, że mimo możliwości wystąpienia istotnych różnic stężeń zanieczyszczeń powietrza na różnych obszarach strefy, całej strefie przypisuje się jedną klasę. Klasa ta jest  określana na podstawie stężeń  występujących w rejonach potencjalnie najbardziej zanieczyszczonych daną substancją. W rezultacie, nawet niezbyt rozległy obszar przekroczeń wartości normatywnych decyduje o wyniku klasyfikacji całej strefy.

Przypisanie strefie klasy A oznacza, że na jej obszarze nie stwierdzono wystąpienia w określonym roku przekroczeń obowiązujących w Polsce wartości normatywnych stężenia danego zanieczyszczenia. Wówczas wymaganym działaniem jest utrzymanie stężeń zanieczyszczenia odpowiednio poniżej poziomu dopuszczalnego lub docelowego oraz dążenie do utrzymania najlepszej jakość powietrza zgodnej ze zrównoważonym rozwojem.

W 2020 roku, uwzględniając kryteria ustanowione w celu ochrony zdrowia, spośród 45 stref,  do klasy A zaliczono:

• 45 stref dla dwutlenku siarki, tlenku węgla, benzenu oraz ołowiu, kadmu i niklu, zawartych w pyle PM₁₀,
• 43 strefy dla pyłu zawieszonego PM_2,5 (poziom dopuszczalny I fazy),
• 31 stref dla pyłu zawieszonego PM_2,5 (poziom dopuszczalny II fazy),
• 29 stref dla pyłu zawieszonego PM₁₀ ( w oparciu o poziom dopuszczalny określony dla  stężeń  średnich 24-godz.),
• 44 strefy dla pyłu zawieszonego PM₁₀ (w oparciu o poziom dopuszczalny określony  dla  stężeń średnich rocznych),
• 6 stref dla benzo(a)piranu zawartego w pyle PM₁₀,
• 43 strefy dla dwutlenku azotu,
• 44 stref dla arsenu,
• 42 stref dla ozonu.

Na terenie żadnej z 16 stref w Polsce określonych w celu ochrony roślin nie stwierdzono przekroczeń normatywnych stężeń SO₂ i NO_X oraz ozonu.

Przypisanie strefie klasy C oznacza, że na jej obszarze stwierdzono przekroczenia poziomów dopuszczalnych lub docelowych powiększonych o margines tolerancji, w przypadku gdy ten margines jest określony.

W przypadku zaliczenia danej strefy do klasy C wymaganym działaniem jest określenie obszarów przekroczeń, odpowiednio poziomów dopuszczalnych lub docelowych, opracowanie lub aktualizacja programu ochrony powietrza, wraz z planem działań krótkoterminowych oraz kontrolowanie stężeń zanieczyszczenia na obszarach przekroczeń i prowadzenie działań mających na celu obniżenie stężeń przynajmniej do poziomów dopuszczalnych lub docelowych.

W ocenie dla 2020 roku z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia, w 39 z 45 stref odnotowano przekroczenie wartości normatywnych stężeń dla jednego, lub więcej niż jednego zanieczyszczenia, czego efektem było przypisanie strefie klasy C dla tego zanieczyszczenia (w ocenie dla 2019 roku były to odpowiednio 36 z 46 stref).

Podobnie jak w latach poprzednich, w roku 2020, najwięcej stref zostało zaliczonych do klasy C ze względu na wystąpienie na obszarze strefy przekroczenia wartości normatywnej dla benzo(a)pirenu (39 z 45 stref).

Poziom celu długoterminowego dla ozonu, stanowiący dodatkowe kryterium klasyfikacji stref dla tego zanieczyszczenia pod kątem ochrony roślin, został przekroczony na terenie wszystkich 16 stref objętych oceną w kraju – osiągnięcie poziomów celów długoterminowych powinno być jednym z celów wojewódzkich programów ochrony środowiska.

Klasyfikacja stref w Polsce dla pyłu zawieszonego

W wyniku oceny za 2020 r. na podstawie 24-godzinnych stężeń pyłu PM₁₀, 16 spośród 45 stref zaliczono do klasy C. Stanowi to wyraźną poprawę w stosunku do lat poprzednich: w roku 2019 klasę C przypisano 22 (na 46) strefom, w 2018 – 39 (na 46) strefom, natomiast w roku 2017 – 34 (na 46) strefom. Przekroczenie normy w roku 2020 stwierdzono w strefach leżących na terenie 9 z 16 województw.

Na podstawie dostępnych informacji dotyczących średniego rocznego stężenia pyłu PM₁₀, występującego w roku 2020, klasę C przypisano tylko 1 strefie – małopolskiej, co było związane z wystąpieniem przekroczenia na obszarze miasta Nowy Targ. Również w przypadku tego parametru można mówić o wyraźnej poprawie w stosunku do lat poprzednich. W roku 2019 klasę C przypisano 5 strefom, w 2018 – 9 (na 46) strefom, natomiast w roku 2017 – 10 (na 46) strefom. Przekroczenie normy w roku 2020 stwierdzono w strefach leżących na terenie 1 z 16 województw.

W odniesieniu do pyłu PM_2,5 w ocenie jakości powietrza uwzględnia się obecnie poziom  dopuszczalny, który został określony dla rocznego poziomu uśredniania wyników pomiarów. W wyniku podstawowej  oceny dotyczącej PM_2,5 za 2020 rok, uwzględniającej II fazę poziomu dopuszczalnego, 14 spośród 45 stref w kraju zaliczono do klasy C1. Przekroczenie normy w roku 2020 stwierdzono w strefach leżących na terenie 8 z 16 województw.

W przypadku oceny z uwzględnieniem łagodniejszego kryterium – I fazy poziomu dopuszczalnego stężenia pyłu PM_2,5 w powietrzu atmosferycznym, było zaliczenie 2 stref w kraju do klasy C. W roku 2019 klasę C przypisano 8 strefom, w 2018 – 14 (na 46) strefom, natomiast w roku 2017 – 19 (na 46) strefom. Przekroczenie normy w roku 2020 stwierdzono w strefach leżących na terenie 2 z 16 województw.

Pomimo zauważalnego w ostatnich latach spadku ilości stref w kraju przypisanych do klasy C, problem z dotrzymaniem poziomów dopuszczalnych dla pyłu zawieszonego PM₁₀ i PM_2,5 nadal pozostaje. Przekroczenia związane są z emisją pyłu PM₁₀ z licznych źródeł sektora komunalno-bytowego (podobnie jak w przypadku benzo(a)pirenu). Problem ten zaznacza się zwłaszcza w okresie zimowym, gdy do ogrzewania domów wykorzystuje się urządzenia na paliwa stałe. Stosunkowo duży udział w powstawaniu przekroczeń ma również emisja pochodzenia komunikacyjnego, zwłaszcza w centrach aglomeracji oraz większych miast. Wysokie stężenia pyłu PM_2,5 w powietrzu to efekt zarówno emisji pierwotnej pyłu PM_2,5 do atmosfery (procesy spalania paliw, transport drogowy), jak i rezultat tworzenia się aerozolu wtórnego w atmosferze (z prekursorów pyłu jakimi są: SO₂, NO_X, NH₃, lotne związki organiczne, trwałe związki organiczne) w wyniku szeregu reakcji chemicznych, w trakcie których z zanieczyszczeń gazowych wprowadzonych wcześniej do atmosfery powstają cząstki pyłu. O stosunku stężeń pyłu PM_2,5 i PM₁₀ pisaliśmy tutaj.

Raport dostępny jest na stronie:

Ponadto GIOŚ udostępnił mapy prezentujące klasyfikację stref za rok 2019 dla poszczególnych zanieczyszczeń: http://powietrze.gios.gov.pl/pjp/maps/air/quality/type/R.