„Czyste powietrze” pod lupą NIK
Program Priorytetowy Czyste Powietrze to pierwszy ogólnopolski program dopłat do wymiany starych i nieefektywnych źródeł ciepła wykorzystujących paliwa stałe, na urządzenia nowoczesne i ekologiczne oraz na docieplenia domów jednorodzinnych. Jego celem jest zmniejszenie lub nawet całkowite wyeliminowanie emisji pyłów i innych zanieczyszczeń wprowadzonych do atmosfery przez domy jednorodzinne. W ciągu trwania programu przewidzianego na 11 lat (od roku 2018 do roku 2029) zaplanowano poprawienie efektywności energetycznej ponad 3 mln budynków i wymianę 3 mln sztuk źródeł ciepła.
Niestety, po 3 latach wdrażania programu, Najwyższa Izba Kontroli negatywnie oceniła jego realizację i twierdzi, że nie uda się osiągnąć zakładanych w nim celów. W ocenie kontrolerów winę za to ponosi przede wszystkim ministerstwo środowiska oraz instytucje, które miały wdrożyć program w życie.
Niski poziom ustalonych efektów rzeczowych Programu
Kontrolerzy stwierdzili, że do października 2021 r. liczba ocieplonych budynków wynosiła niecałe 73 tys. (czyli 2,4% zakładanej liczby budynków), a liczba wymienionych w ramach programu kotłów starej generacji wyniosła 66 tys. (2,2% założeń). Przy budżecie w wysokości 103 mld zł podpisano umowy na zaledwie 4,2 mld zł, wykorzystano więc ok. 4% planowanego na ten cel budżetu. Zdaniem Izby przy takim tempie realizacji programu, na osiągnięcie zaplanowanych efektów trzeba będzie poczekać cztery lata dłużej niż planowano, tj. do 2033 r.
Błędy na etapie tworzenia Programu
Kontrolerzy wskazali, że doszło do wielu błędów już na etapie tworzenia Programu. Został on przygotowany bez studium wykonalności w obszarze organizacyjnym, technicznym i zarządczym – nie zidentyfikowano ryzyk w obszarze jego wdrażania, nie dokonano identyfikacji wszystkich interesariuszy na każdym szczeblu zarządzania i wdrażania Programu, nie określono struktury zarządczej i odpowiedzialności za zarządzanie Programem, który wdrażany był na poziomie centralnym, wojewódzkim i gminnym. Podejmowane w Narodowym Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej działania w celu usprawnienia realizacji Programu nie przynosiły oczekiwanych rezultatów i wprowadzały dużą liczbę zmian w Programie, które nie sprzyjały przejrzystości procedur formalnych. Nie zbilansowano także budżetu programu „Czyste Powietrze” – nie ustalono bowiem rzetelnie wszystkich źródeł i skali jego finansowania.
W Programie nie określono również sposobu ustalania efektów ekologicznych uzyskiwanych dzięki korzystaniu przez podatników z ulgi termomodernizacyjnej, która jest dodatkowym źródłem finansowania programu. W efekcie, zdaniem kontrolerów, niemożliwe jest pełne monitorowanie działań zmierzających do poprawy jakości powietrza i ocena ich skuteczności.
Zagrożenia w realizacji Programu
Według kontrolerów istotne zagrożenie dla powodzenia programu stanowi niepewność co do źródeł dalszego finansowania programu – szczególnie przy dynamicznym wzroście cen na rynku usług i materiałów budowlanych. Zdaniem Izby w przypadku wysokiej inflacji, z jaką mamy obecnie do czynienia, osiągnięcie założonych celów jest mało prawdopodobne.
NIK zwraca także uwagę na niewielkie zainteresowanie programem zwłaszcza w początkowej fazie. Powodem były m.in. warunki, na jakich oferowano dofinansowanie inwestycji. W 2018 r. nie ustalono mechanizmów, które umożliwiłyby skorzystanie z programu osobom ubogim energetycznie, czyli takim, których nie stać na utrzymanie ogrzewania na odpowiednim poziomie, po przystępnej cenie. Żeby móc ubiegać się o dofinansowanie, trzeba było mieć wkład własny i środki na inwestycję, a ich zwrot następował dopiero po jej ukończeniu. Dla wielu osób wciąż jest to bariera uniemozliwiająca skorzystanie z programu.
Pierwsze rozwiązania zwiększające poziom dofinansowania dla osób o niskich dochodach wprowadzono dopiero w IV kwartale 2020 r., natomiast prace nad zmianami skierowanymi do najuboższej grupy społeczeństwa rozpoczęto dopiero w 2021 r!
Kontrolerzy wskazali również, że w początkowej fazie działania programu „Czyste Powietrze” zabrakło powszechnej i skoordynowanej kampanii informacyjno-edukacyjnej jemu poświęconej. Z badania sondażowego przeprowadzonego na zlecenie NIK przez firmę Kantar we wrześniu 2021 r. wynika, że 95% badanych słyszało o programie „Czyste Powietrze”, jednak aż 45% z nich wiedziało o nim niewiele.
„Czyste Powietrze” – stan obecny
Według danych programu „Czyste Powietrze” w okresie od 19.09.2018 do 30.09.2022 r. zostało złożonych 505 512 wniosków. W tym czasie zainstalowano ponad 440 tys. ekologicznych urządzeń grzewczych, z czego blisko 40% stanowią kotły gazowe kondensacyjne i 21% powietrzne pompy ciepła. Wnioski można składać do końca 2027 r.
Opracowano na podstawie:
Informacji o wynikach kontroli Najwyższej Izby Kontroli Wdrażanie programu priorytetowego „Czyste Powietrze”, KSI.430.008.2021, Nr ewid. 199/2021/P/21/053/KS, https://www.nik.gov.pl/plik/id,26690,vp,29488.pdf
Danych statystycznych programu „Czyste Powietrze”, https://czystepowietrze.gov.pl/
