Ocena jakości powietrza za 2021 rok – zbiorczy raport krajowy
Główny Inspektorat Ochrony Środowiska opublikował zbiorczy raport krajowy z rocznej oceny jakości powietrza w strefach w Polsce za 2021 rok. Podstawę oceny stanowiły rezultaty ocen przeprowadzonych w 2022 r. dla poszczególnych województw w regionalnych wydziałach monitoringu środowiska (RWMŚ) Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ).
Strefy w Polsce w 2021 roku
W Polsce ocena jakości powietrza wykonywana jest w podziale na strefy, a jej wynikiem jest przypisanie każdej ze stref klasy dla każdego z ocenianych zanieczyszczeń. Jako strefa klasyfikowane są następujące obszary:
aglomeracja o liczbie mieszkańców powyżej 250 tysięcy,
miasto (nie będące aglomeracją) o liczbie mieszkańców powyżej 100 tysięcy lub zbliżonej do tej wartości, które do roku 2019 stanowiły samodzielne strefy,
pozostały obszar województwa, nie wchodzący w skład aglomeracji i miast powyżej
100 tys. mieszkańców.
Zgodnie z aktualnie obowiązującym podziałem, w Polsce istnieje 46 stref, dla których wykonano ocenę za rok 2021. Wraz ze zmianą definicji stref zawartej w ustawie Prawo Ochrony Środowiska oraz wprowadzeniem stałej listy stref, miasto Legnica (nie ujęte w rocznej ocenie jakości powietrza za 2020 r. o czym pisaliśmy tutaj) ponownie stanowi odrębną strefę.
Podstawowe informacje na temat rocznej oceny jakości powietrza
Roczna ocena jakości powietrza wykonywana jest w odniesieniu do substancji, dla których w prawie krajowym i w dyrektywach UE określono wartości normatywne stężeń w powietrzu (poziomy dopuszczalne/docelowe/celu długoterminowego). Ocena prowadzona jest z uwzględnieniem kryteriów określonych ze względu na:
- ochronę zdrowia ludzi,
- ochronę roślin.
Wyniki klasyfikacji stref przekładają się na określone wymagania w zakresie działań na rzecz poprawy lub utrzymania jakości powietrza. Ocena za 2021 rok wykonana w oparciu o kryteria ustanowione w celu ochrony zdrowia dotyczyła 12 zanieczyszczeń: dwutlenku siarki (SO2), dwutlenku azotu (NO2), tlenku węgla (CO), ozonu (O3), benzenu (C6H6), pyłu zawieszonego PM10, pyłu zawieszonego PM2,5 oraz zanieczyszczeń oznaczanych w pyle PM10: benzo(a)pirenu, arsenu, kadmu, niklu i ołowiu, natomiast ocena pod kątem kryteriów określonych w celu ochrony roślin obejmowała 3 zanieczyszczenia: dwutlenku siarki (SO2), tlenków azotu (NOX) i ozonu (O3).
Dla wszystkich zanieczyszczeń wynikiem klasyfikacji mogła być klasa A lub C oraz A1 lub C1 w ocenie pod kątem dotrzymania drugiej fazy poziomu dopuszczalnego określonego dla stężeń pyłu PM2,5, która obowiązuje od 1 stycznia 2020 roku (wartość II fazy poziomu dopuszczalnego jest o 5 μg/m3 niższa w stosunku do fazy I i wynosi 20 μg/m3 dla stężenia średniego rocznego).
Przypisanie strefie klasy A oznacza, że na jej obszarze nie stwierdzono wystąpienia w określonym roku przekroczeń obowiązujących w Polsce wartości normatywnych stężenia danego zanieczyszczenia. Wówczas wymaganym działaniem jest utrzymanie stężeń zanieczyszczenia odpowiednio poniżej poziomu dopuszczalnego lub docelowego oraz dążenie do utrzymania najlepszej jakość powietrza zgodnej ze zrównoważonym rozwojem.
Przypisanie strefie klasy C oznacza, że na jej obszarze stwierdzono przekroczenia poziomów dopuszczalnych lub docelowych powiększonych o margines tolerancji, w przypadku gdy ten margines jest określony.
W przypadku zaliczenia danej strefy do klasy C wymaganym działaniem jest określenie obszarów przekroczeń, odpowiednio poziomów dopuszczalnych lub docelowych, opracowanie lub aktualizacja programu ochrony powietrza, wraz z planem działań krótkoterminowych oraz kontrolowanie stężeń zanieczyszczenia na obszarach przekroczeń i prowadzenie działań mających na celu obniżenie stężeń przynajmniej do poziomów dopuszczalnych lub docelowych.
Na takiej samej zasadzie, dla pyłu zawieszonego PM2,5 określa się przynależność do klas A1 i C1, jako kryterium stosując obowiązującą od 2020 roku wartość poziomu dopuszczalnego dla tej substancji, czyli 20 μg/m3.
W ocenie dotyczącej ozonu dokonano dodatkowej klasyfikacji stref – w oparciu o poziom celu długoterminowego. Jej wynikiem jest przypisanie każdej strefie klasy:
D1 – poziom stężeń zanieczyszczenia nie przekracza poziomu celu długoterminowego,
D2 – poziom stężeń zanieczyszczenia przekracza poziomu celu długoterminowego.
Roczne oceny jakości powietrza dokonuje się w strefach na terenie całego kraju, z wyłączeniem:
terenów zamkniętych lub instalacji przemysłowych,
miejsc niezamieszkałych, do których obowiązuje zakaz wstępu,
jezdni dróg i pasów dzielących drogi, z wyjątkiem sytuacji, w której piesi mają dostęp do pasa dzielącego drogę.
Wyniki rocznej oceny jakości powietrza
Wynikiem rocznej oceny jakości powietrza jest zaliczenie strefy do określonej klasy. Należy zaznaczyć, że mimo możliwości wystąpienia istotnych różnic stężeń zanieczyszczeń powietrza na różnych obszarach strefy, całej strefie przypisuje się jedną klasę. Klasa ta jest określana na podstawie stężeń występujących w rejonach potencjalnie najbardziej zanieczyszczonych daną substancją. W rezultacie, nawet niezbyt rozległy obszar przekroczeń wartości normatywnych decyduje o wyniku klasyfikacji całej strefy.
Wyniki oceny według kryteriów odniesionych do ochrony zdrowia
W 2021 roku, uwzględniając kryteria ustanowione w celu ochrony zdrowia, spośród 46 stref, do klasy A zaliczono:
17 stref dla pyłu zawieszonego PM2,5 (poziom dopuszczalny II fazy).
40 strefy dla pyłu zawieszonego PM2,5 (poziom dopuszczalny I fazy).
21 stref dla pyłu zawieszonego PM10 (poziom dopuszczalny określony dla stężeń 24-godz.).
44 strefy dla pyłu zawieszonego PM10 (poziom dopuszczalny określony dla stężeń rocznych).
7 stref dla benzo(a)piranu zawartego w pyle PM10 – klasę C uzyskało 39 stref na obszarze 16 województw.
Jako główną przyczynę wystąpienia przekroczeń wskazano oddziaływanie emisji związanych z indywidualnym ogrzewaniem budynków.
42 strefy dla dwutlenku azotu – klasę C uzyskały 4 strefy: Aglomeracja Wrocławska, Aglomeracja Krakowska, Aglomeracja Warszawska i Aglomeracja Górnośląska ze względu na przekroczenia poziomu dopuszczalnego dla stężenia średniego rocznego NO2.
Jako główną przyczynę wystąpienia przekroczeń wskazano oddziaływanie emisji związanej z komunikacją samochodową.
45 stref dla dwutlenku siarki (poziom dopuszczalny określony dla stężeń 1-godz.) – klasę C uzyskała 1 strefa: Aglomeracja Trójmiejska.
45 stref dla dwutlenku siarki (poziom dopuszczalny określony dla stężeń 24-godz.) – klasę C uzyskała 1 strefa: strefa mazowiecka.
Jako główną przyczynę przekroczeń podano emisję zanieczyszczeń ze źródeł przemysłowych.
44 stref dla arsenu – klasę C uzyskały 2 strefy w woj. dolnośląskim: miasto Legnica oraz strefa dolnośląska (przekroczenie miało miejsce na stacji pomiarowej w Głogowie).
Jako główną przyczynę przekroczeń podano oddziaływanie emisji z zakładów przemysłowych położonych w pobliżu stacji pomiarowych.
46 stref dla tlenku węgla, benzenu oraz ołowiu, kadmu i niklu, zawartych w pyle PM10.
46 stref dla ozonu.
W ocenie dla 2021 roku z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia, w 40 z 46 stref odnotowano przekroczenie wartości normatywnych stężeń dla jednego, lub więcej niż jednego zanieczyszczenia, czego efektem było przypisanie strefie klasy C dla tego zanieczyszczenia (w ocenie dla 2020 r. było to odpowiednio 39 z 45 stref, zaś w 2019 r. – 36 z 46 stref).
Podobnie jak w latach poprzednich, w roku 2021, najwięcej stref zostało zaliczonych do klasy C ze względu na wystąpienie na obszarze strefy przekroczenia wartości normatywnej dla benzo(a)pirenu (39 z 46 stref).
Poziom celu długoterminowego dla ozonu, stanowiący dodatkowe kryterium klasyfikacji stref dla tego zanieczyszczenia pod kątem ochrony zdrowia, został przekroczony na obszarze 44 stref w 16 województwach) – strefy te zaliczono do klasy D2.
Wyniki oceny według kryteriów odniesionych do ochrony roślin
Podobnie jak w roku poprzednim, w 2021 r. na terenie żadnej z 16 stref w Polsce określonych w celu ochrony roślin nie stwierdzono przekroczeń normatywnych stężeń SO2 i NOX (poziom dopuszczalny) oraz ozonu (poziom docelowy).
Poziom celu długoterminowego dla ozonu (określany jako …), stanowiący dodatkowe kryterium klasyfikacji stref dla tego zanieczyszczenia pod kątem ochrony roślin, został przekroczony – wszystkie 16 stref zaliczono do klasy D2. Osiągnięcie poziomów celów długoterminowych powinno być jednym z celów wojewódzkich programów ochrony środowiska.
Klasyfikacja stref w Polsce dla pyłu zawieszonego
W wyniku oceny za 2021 r. na podstawie 24-godzinnych stężeń pyłu PM10, 21 spośród 46 stref zaliczono do klasy A. Pogorszenie w stosunku do sytuacji z roku 2020, kiedy 29 (na 45) stref uzyskało klasę A związane jest między innymi z nieco mniej korzystnymi warunkami meteorologicznymi w okresie grzewczym. Zauważalna jest natomiast poprawa w stosunku do lat poprzednich – w 2019 r. klasę C przypisano 22 strefom (na 46), zaś w roku 2018 – 39 strefom (na 46). Przekroczenie normy w roku 2021 stwierdzono w strefach leżących na terenie 11 z 16 województw w Polsce, w tym na terenie woj. dolnośląskiego i kujawsko-pomorskiego. Najwyższe stężenia wykazano dla południowego rejonu kraju (województwa: śląskie i małopolskie).
Na podstawie dostępnych informacji dotyczących średniego rocznego stężenia pyłu PM10, występującego w roku 2021, klasę C przypisano tylko 2 strefom – dolnośląskiej (co było związane z wystąpieniem przekroczenia na obszarze miasta i gminy Nowa Ruda) oraz Aglomeracji Krakowskiej. Stwierdzono lekkie pogorszenie w stosunku do roku 2020, kiedy klasę C przypisano 1 strefie (na 45) oraz wyraźną poprawę w stosunku do lat poprzednich – w 2019 r. klasę C przypisano 5 strefom (na 46), zaś w roku 2018 – 9 strefom (na 46). Przekroczenie normy w roku 2021 stwierdzono w strefach leżących na terenie 2 z 16 województw. Najwyższe stężenia wykazano dla południowego rejonu kraju (województwa: śląskie i małopolskie).
W odniesieniu do pyłu PM2,5 w ocenie jakości powietrza uwzględnia się obecnie poziom dopuszczalny, który został określony dla rocznego poziomu uśredniania wyników pomiarów. W wyniku podstawowej oceny dotyczącej PM2,5 za 2021 rok, uwzględniającej II fazę poziomu dopuszczalnego, 29 spośród 46 stref w kraju zaliczono do klasy C1. Przekroczenie normy w roku 2021 stwierdzono w strefach leżących na terenie 12 z 16 województw. Najwyższe stężenia wykazano dla południowego rejonu kraju (województwa: śląskie i małopolskie).
W przypadku oceny z uwzględnieniem łagodniejszego kryterium – I fazy poziomu dopuszczalnego stężenia pyłu PM2,5 w powietrzu atmosferycznym, było zaliczenie 6 stref w kraju do klasy C. Jest to pogorszenie w porównaniu do wyników oceny za rok 2020, kiedy 2 strefy uzyskały klasę C oraz poprawa, jeśli weźmie się pod uwagę lata wcześniejsze (w roku 2019 klasę C przypisano 8 strefom na 46, natomiast w roku 2018 – 14 na 46). Przekroczenie normy w roku 2021 stwierdzono w strefach leżących na terenie 4 z 16 województw.
W ostatnich latach obserwuje się poprawę jakości powietrza dla pyłu zawieszonego PM10 rozumianą jako zmniejszenie liczby stref zaliczonych do klasy C. Ma na to wpływ zmiana warunków meteorologicznych w kolejnych latach (głównie coraz cieplejsze zimy), a także wdrażanie działań naprawczych, mających na celu ograniczanie tzw. „niskiej emisji” z sektora komunalno-bytowego. Występujące przekroczenia poziomów dopuszczalnych związane są przede wszystkim z emisją pyłu PM10 z licznych źródeł sektora komunalno-bytowego (podobnie jak w przypadku benzo(a)pirenu). Problem ten zaznacza się zwłaszcza w okresie zimowym, gdy do ogrzewania domów wykorzystuje się urządzenia na paliwa stałe. Stosunkowo duży udział w powstawaniu przekroczeń ma również emisja pochodzenia komunikacyjnego, zwłaszcza w centrach aglomeracji oraz większych miast. Istotny ze względu przekroczeń jest także wpływ warunków meteorologicznych, napływ zanieczyszczonych mas powietrza spoza granic strefy i/lub spoza kraju, a także emisja z zakładów przemysłowych, ciepłowni i elektrowni.
Wysokie stężenia pyłu PM2,5 w powietrzu to efekt zarówno emisji pierwotnej pyłu PM2,5 do atmosfery (procesy spalania paliw, transport drogowy), jak i rezultat tworzenia się aerozolu wtórnego w atmosferze (z prekursorów pyłu jakimi są: SO2, NOX, NH3, lotne związki organiczne, trwałe związki organiczne) w wyniku szeregu reakcji chemicznych, w trakcie których z zanieczyszczeń gazowych wprowadzonych wcześniej do atmosfery powstają cząstki pyłu. O stosunku stężeń pyłu PM2,5 i PM10 pisaliśmy tutaj.
Raport dostępny jest na stronie: https://powietrze.gios.gov.pl/pjp/publications/card/41101.
