Podsumowanie seminarium „Jak walczyć ze „smogiem” w czasach kryzysu”
W dniu 18 listopada 2022 r. odbyło się seminarium online pt. „Jak walczyć ze „smogiem” w czasach kryzysu”. Impulsem dla organizacji tego wydarzenia był obecny kryzys energetyczny i jego potencjalny wpływ na jakość powietrza. Organizatorami był Uniwersytet Wrocławski – zespół projektu LIFE-MAPPINGAIR/PL, Instytut Rozwoju Terytorialnego oraz Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, a jego uczestnikami przedstawiciele samorządów. Gościem specjalnym imprezy był Pan Prezydent Miasta Wałbrzycha Roman Szełemej.
Program seminarium:
12:00 12:05 Rozpoczęcie Seminarium
Referaty:
12:05 – 12:20 Jakość powietrza na Dolnym Śląsku (dr Tymoteusz Sawiński, zespół UWr)
12:20 – 12:40 Informacja o uchwałach antysmogowych obowiązujących w województwie dolnośląskim oraz działaniach edukacyjno-informacyjnych Samorządu województwa dolnośląskiego (Dariusz Zięba, zespół IRT)
12:40 – 13:00 Programy wsparcia na czas kryzysu (Marlena Kędzior, zespół WFOŚiGW)
13:00 – 13:45 Strategie działań – doświadczenia i plany lokalnych samorządów; key note speaker Pan Prezydent Miasta Wałbrzycha Roman Szełemej
13:45 – 14:45 Dyskusja panelowa – kryzys a zagrożenia związane z jakością powietrza
Uczestnicy: ekspert medyczny lek. Anna Gładka (UMed im. Piastów Śląskich we Wrocławiu), Miłosz Jakubowski, radca prawny (Fundacja Frank Bold), Radosław Gawlik Eko-Unia, współzałożyciel Dolnośląskiego Alarmu Smogowego, Marlena Kędzior, WFOŚiGW we Wrocławiu, Prezydent Miasta Wałbrzycha pan Roman Szełemej.
Moderator: dr inż. Aureliusz Mikłaszewski (Dolnośląski Klub Ekologiczny)
14:45 – 15:00 Podsumowanie – Kryzys – zagrożenie czy szansa na wdrożenie skutecznych rozwiązań?
I. Wprowadzenie
Wydarzenie zostało otwarte przez dr Tymoteusza Sawińskiego, kierownika projektu LIFE-MAPPINGAIR/PL z Zakładu Klimatologii i Ochrony Atmosfery IGRR UWr. Wskazał on na groźne zjawiska z jakimi mamy obecnie do czynienia: ograniczenia dostępności do nośników energii na rynku, wysokie ceny ekologicznych źródeł ogrzewania, zmiany obowiązującego prawa związane z zawieszaniem zakazów sprzedaży opału najgorszej jakości oraz pojawiające się w dyskursie publicznym przyzwoleniu na „palenie wszystkim oprócz opon”.
Te wydarzenia przekładają się na niepewność wśród mieszkańców odnośnie tego czym ogrzewać swoje mieszkania (zarówno teraz jak i w przyszłości) oraz obawy odnośnie obecnych i przyszłych kosztów ogrzewania. Innym skutkiem jest niepewność wśród władz samorządowych odnośnie przyszłych losów uchwał antysmogowych i możliwości ich egzekwowania w świetle zmieniającego się prawa oraz nastawienia mieszkańców.
II. Wykłady
Pierwszy wykład w ramach seminarium, zatytułowany „Jakość powietrza na Dolnym Śląsku” również przedstawił dr Tymoteusz Sawiński. Zawarte w nim zostały informacje na temat ogólnej jakości powietrza w regionie na tle sytuacji w Europie i w Polsce. Zostały zidentyfikowane najważniejsze zanieczyszczenia powietrza w Europie (tlenki azotu, ozon oraz pył zawieszony) oraz jakie ich stężenia notuje nasz kraj na tle innych krajów europejskich. Następnie zostały porównane stężenia PM odnotowane w 2021 roku na stacjach Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ) na Dolnym Śląsku w odniesieniu do reszty województw. W podsumowaniu tej części wskazano, że w naszym kraju największy problem dotyczy stężeń zanieczyszczeń pyłowych oraz substancji z nimi powiązanych, takich jak benzo(a)piren. Porównując dane o stężeniach PM10 ze stacji GIOŚ dla roku 2021 stwierdzono, że województwo znajduje się w środku „stawki” wśród województw naszego kraju. Niestety, co najmniej jedna z dolnośląskich miejscowości wybija się na tle kraju – chodzi tu o Nową Rudę, gdzie zarówno w roku 2021 jak i w latach ubiegłych notowane były rekordowe stężenia PM10. Należy zaznaczyć, że miejscowość ta nie jest ewenementem, lecz reprezentuje szersze grono miejscowości górskich i podgórskich, gdzie zła jakość powietrza wynika nie tylko z dużej emisji zanieczyszczeń z domowych systemów grzewczych, ale również z ukształtowania terenu (formy dolinne i kotliny), sprzyjającego kumulacji zanieczyszczeń, zwłaszcza w mroźne dni. Podkreślono też, że zmienność stężeń PM z roku na rok zależy od panujących warunków pogodowych. Stwierdzono również, że największe problemy z jakością powietrza są w mniejszych miejscowościach regionu gdzie często nie znajdują się stacje GIOŚ.
W końcowej części wykładu zaprezentowano wyniki pomiarów stężeń zanieczyszczeń pyłowych dla okresu wrzesień – listopad 2022 i odpowiadające mu dane z roku 2021.W oparciu o nie stwierdzono, że stężenia PM odnotowane w roku 2021 są wyższe niż w analogicznym okresie bieżącego roku. Różnice są prawdopodobnie spowodowane różnicami warunków termicznych (chłodniejsza pierwsza połowa listopada w roku 2021), ale również postępującą wymianą systemów grzewczych i termomodernizacją budynków. Jako prawdopodobną przyczynę różnic wskazano również oszczędności mieszkańców, skutkujące zmniejszoną intensywnością ogrzewania, w związku z wysokimi cenami nośników energii.
Drugim prelegentem był Pan Dariusz Zięba z Instytutu Rozwoju Terytorialnego, który przedstawił prezentację pt.: „Uchwały antysmogowe dla województwa dolnośląskiego”. Zostały wskazane instrumenty prawne jakimi dysponuje Samorząd Województwa, wymiar terytorialny uchwały antysmogowej i restrykcje dotyczące paliw oraz instalacji grzewczych w ramach obowiązujących przepisów. Pan Dariusz Zięba podkreślił rozbieżności pomiędzy przepisami krajowymi a uchwałami antysmogowymi w wyniku wejścia w życie Ustawy z dnia 29 września 2022 r. o zasadach realizacji programów wsparcia przedsiębiorców w związku z sytuacją na rynku energii w latach 2022-2024. Przekazano też informację, że Instytut Rozwoju Terytorialnego prowadzi od 2018 roku antysmogową kampanię informacyjną, której głównym celem jest informowanie mieszkańców o szkodliwym oddziaływaniu zanieczyszczonego powietrza na zdrowie człowieka i obowiązkach wynikających z uchwał antysmogowych. Wskazano na szerokie oddziaływanie tej kampanii poprzez spoty w środkach komunikacji zbiorowej, artykułach w prasie i telewizji oraz prowadzonych szkoleniach w których udział wzięło już ponad 1000 osób. Prelegent wyraził nadzieję, że mimo kryzysu energetycznego, uchwały antysmogowe będą przestrzegane i ich założenia nie zostaną poluzowane.
Kolejna prezentacja dotyczyła „Aktualnej oferty finansowej Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚiGW) we Wrocławiu” i została wygłoszona przez Panią Marlenę Kędzior. Prelegentka skupiła się na temacie szerokiej oferty dofinansowań dla mieszkańców chcących wymienić źródło ogrzewania na bardziej ekologiczne, dokonać termomodernizacji czy zainstalować fotowoltaike. W referacie przybliżone zostały cele, horyzont czasowy i warunki finansowania z projektów: Czyste Powietrze, Mój Prąd 4.0, Moje Ciepło i Ciepłe Mieszkanie. Zostały też wskazane narzędzia pomocne przy przygotowywaniu wniosków o dotacje jak kalkulator grubości izolacji, który znajduje się na stronie rządowej programu Czyste Powietrze. Przedstawiono nowy, niezwykle potrzebny, priorytetowy program Czyste Powietrze+, który wprowadza możliwość przedpłaty inwestycji w wysokości 50%, w ramach którego można składać wnioski już od 15 lipca 2022 roku.
Następne wystąpienie wygłosił Prezydent Miasta Wałbrzycha Pan Roman Szełemej, jako jedyny przedstawiciel władz samorządowych z województwa dolnośląskiego, który zechciał wziąć aktywny udział w seminarium. W ramach wystąpienia przedstawił osiągnięcia Wałbrzycha na drodze do poprawy jakości powietrza oraz przedstawił stanowisko władz miasta w obliczu obecnego kryzysu. W czasie wystąpienia jako duże osiągnięcie wskazał fakt, że Wałbrzych nie należy już do najbardziej zanieczyszczonych miast w regionie, pomimo historycznego powiązania z wydobyciem i wykorzystaniem węgla, który przez długi czas był podstawowym źródło ciepła. Dodatkowo podkreślił, że w Wałbrzychu nie ma społecznego oporu w kwestii porzucenia węgla na rzecz czystszych nośników energii. Wokół miasta zawiązano porozumienie 50 gmin, które w 2020 roku podpisały deklarację „dekarbonizacji 2030”, zakładającą, że do roku 2030 problem wykorzystania węgla do celów opałowych przestanie istnieć u jej sygnatariuszy. Prezydent Miasta przedstawił też w jaki sposób realizowane są w mieście uchwały antysmogowe. Wskazał m.in., że w przededniu obecnego, kryzysowego sezonu grzewczego w mieście złożono tylko 8000 wniosków o dofinansowania do węgla na 110 tys. mieszkańców. Wskazuje to, że to źródło energii zaczyna w Wałbrzychu mieć marginalne znaczenie. W mieście podejmowane są też inne działania, takie jak: inwestycje w wodorowe autobusy miejskie, darmowe parkingi dla samochodów elektrycznych, dofinansowanie do wymian wysokoemisyjnych źródeł ciepła na ekologiczne oraz modernizacja budynków mieszkalnych w technologii pasywnej. Jako jeden z elementów pomocy dla osób wykluczonych energetycznie w dobie obecnego kryzysu miasto przygotowało centra pobytu dziennego, w których takie osoby mogą spędzać czas w cieple i bezpieczeństwie.
Prezydent Miasta wskazał też, że jest bardzo dużo zagrożeń w walce ze smogiem w czasach kryzysu, gdyż wpływa on w sposób istotny na rynek energii. W kraju pojawił się niebezpieczny proces konwersji źródeł ciepła z gazowego na paliwa stałe. Ponadto samorządy są na granicy przetrwania ze względu na zmiany regulacyjne oraz zbyt duże obciążenie budżetu Gmin.
Mimo to władze Wałbrzycha nie uważają, że kryzys energetyczny jest powodem do spowolnienia procesu wymiany źródeł ciepła na niskoemisyjne, lecz można go potraktować jako impuls, aby przyśpieszyć ten proces. Wskazano ponadto, że obecna sytuacja nie powinna być pretekstem do osłabienia egzekucji obowiązujących przepisów uchwały antysmogowej.
Po zakończeniu wystąpienia prowadzący seminarium dr Tymoteusz Sawiński zadał pytanie Prezydentowi Miasta Wałbrzycha, które dotyczyło nastawienia mieszkańców miasta do przestrzegania uchwał antysmogowych w obliczu kryzysu energetycznego. Roman Szełemej przedstawił stanowisko, że negatywne nastawienie społeczne do przemian jest przerysowywane i doszło do sytuacji, w której ceny uzyskania ciepła z węgla są takie same lub wyższe jak z paliw gazowych. Według Prezydenta Miasta, w Wałbrzychu nie istnieją w zasadzie resentymenty węglowe, porównując do innych społeczności np. na Górnym Śląsku i nie ma masowego zjawiska ponownego przechodzenia na paliwo węglowe do ogrzewania domów.
III. Dyskusja panelowa
Następnym elementem seminarium była dyskusja panelowa, którą poprowadził pan Aureliusz Mikłaszewski, przewodniczący Dolnośląskiego Klubu Ekologicznego. Ekspertami byli: Prezydent Miasta Wałbrzycha p. Roman Szełemej, p. Marlena Kędzior z WFOŚiGW we Wrocławiu, lek. Anna Gładka z Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu, p. Radosław Gawlik z „Eko-Unii” i p. Miłosz Jakubowski z Fundacji Frank Bold.
Na początku poruszono zagadnienie zagrożenia pod względem środowiskowym, społecznym oraz prawnym w obecnej sytuacji. Paneliści wskazali zagrożenie chorobami układu krążenia, oddechowego oraz neurologicznego. Istnieje zagrożenie prawne, które może naruszyć zaufanie obywateli do ciągłości procesów legislacyjnych w państwie. Może nastąpić stagnacja w wymianie źródeł ciepła i procesów termomodernizacji budynków, gdyż kwestie środowiskowe schodzą na dalszy plan w obliczu kryzysu energetycznego. Poszerza się istotnie krąg osób zubożonych energetycznie ze względu na ceny nośników energii oraz brak perspektyw długoterminowych w rozwiązaniu problemów. Prowadzący dyskusję przypomniał apel Dolnośląskiego Klubu Ekologicznego, w którym przypomniał o niskiej kaloryczności węgla brunatnego i jego dużej szkodliwości przy spalaniu w domowych kotłowniach.
Jako rozwiązania krótkoterminowe wskazano podnoszenie świadomości na temat użyteczności odpowiednich masek z filtrami, informowanie społeczeństwa o złej jakości powietrza, dostęp do oczyszczaczy powietrza w budynkach użyteczności publicznej jak szkoły i przedszkola. Podkreślono rolę samorządów i środowisk naukowych, aby utrzymywać dalej przyjęte strategie w zakresie ochrony powietrza. Wskazano jako podstawę proces edukacji ekologicznej społeczeństwa w zakresie wpływu zanieczyszczeń powietrza na zdrowie człowieka oraz informacji o kaloryczności spalanego paliwa i jego wpływu na środowisko. Na negatywny odbiór przez obywateli wprowadzanych uchwał antysmogowych ma wpływ rozdźwięk między wprowadzanymi przepisami w zakresie wymiany wysokoemisyjnych źródeł ciepła, a przekazem niektórych przedstawicieli elit politycznych o niskiej szkodliwości spalania węgla i drewna dla zdrowia i środowiska. Pan Radosław Gawlik wyraził pogląd, że istnieje niewystarczająca liczba punktów doradczych, wspomagających i zachęcających mieszkańców do wymiany źródła ogrzewania, wynikająca z braku praktycznych rozwiązań na poziomie władzy centralnej, skutkującym tym, że wszystkie starania spadają na władze samorządowe i organizacje pozarządowe.
Paneliści widzą szanse na poprawę sytuacji w obliczu kryzysu energetycznego, jednak w perspektywie co najmniej kilku lat lub dłużej i przede wszystkim na poziomie władzy samorządowej, a nie centralnej. Jako warunek niezbędny wskazano wypracowanie i konsekwentną realizację strategicznych działań na rzecz poprawy jakości powietrza, obejmujących nie tylko systemy dopłat, ale również inwestycje w rozwój zielonych technologii, zmniejszający ich koszt i zwiększający dostępność dla mieszkańców. Wskazano również, że najtańsza energia to ta zaoszczędzona, za którą nie musimy płacić. W efekcie obecnej sytuacji może nastąpić zmiana nawyków w zakresie ogrzewania mieszkań, które przyczynią się do oszczędzania energii bez ponoszenia kosztów finansowych. Cena paliw kopalnych i problemy z ich podażą może spowodować wśród społeczeństwa zmianę postrzegania innych źródeł ciepła i przyczynić się do przyśpieszenia odchodzenia od paliw kopalnych na rzecz ekologicznych źródeł energii.
W aspekcie prawnym wypowiedział się p. Miłosz Jakubowski. W jego opinii wprowadzone nowe przepisy dotyczące czasowego odstąpienia od norm jakościowych paliw stałych nie mają wpływu na regulacje uchwał antysmogowych, które dalej obowiązują. W ramach obowiązującego prawa można zatem kupić np. miał węglowy o średnicy poniżej 3 mm, ale nadal nie można go spalać w domowych kotłach czy piecach. Może to spowodować przerzucenie niezadowolenia społecznego na władze samorządowe, które „zabraniają spalania dostępnego na rynku paliwa”. Stwierdził, że nie powinno dojść do zawieszenia uchwał antysmogowych, gdyż oznacza to sygnał do społeczeństwa, iż można w każdej chwili przedłużyć obowiązywanie terminów wymiany źródeł ciepła, co spowoduje erozję prawa w tym aspekcie. Jego zdaniem widać również sprzeczność z Dyrektywą CAFE (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z 21 maja 2008 roku w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy – przyp. red.), a wprowadzanymi przepisami dopuszczającymi do obrotu paliwa złej jakości oraz odstępującymi od penalizacji spalania węgla brunatnego w piecach.
Na temat skutków zdrowotnych najbliższego sezonu grzewczego głos zabrała p. Anna Gładka. W jej opinii nastąpi wzrost przypadków udarów mózgu, zachorowań na choroby układu krążenia, zawałów serca oraz nowotworów płuc. Wskazała, że wzrost stężeń pyłu zawieszonego o 10 µg/m3 zwiększa zachorowalność na koronawirusa o 3%, a śmiertelność o 15%. W kontekście długoterminowym jej zdaniem jest bardzo ciężko ocenić skutki zdrowotne, gdyż będziemy musieli na nie poczekać wiele lat. Wskazała, że w trakcie epizodów wysokich stężeń obserwowany jest wzrost przypadków zawałów serca, przewlekłej obturacyjnej choroby płuc oraz nasilenie ataków astmy. Stwierdziła, także, że obecnie już większość lekarzy zauważa powiązanie zanieczyszczeń powietrza z negatywnym wpływem na zdrowie. Zaapelowała, aby przedszkola i szkoły planując aktywność fizyczną dzieci na zewnątrz sprawdzały jakość powietrza, a szkoły, przedszkola i szpitale powinny montować urządzenia służące oczyszczaniu powietrza wewnętrznego ze względu na to, iż dzieci oraz osoby starsze są najbardziej narażone na negatywne skutki zanieczyszczeń.
W aspekcie dofinansowań do źródeł ciepła adresatem pytań była p. Marlena Kędzior. W związku z polityką państwa i Unii Europejskiej, preferowane będą odnawialne źródła energii (OZE) w ramach dofinansowań do wymiany kotłów grzewczych. Wskazała również na pewien korzystny trend – przed wybuchem wojny w Ukrainie 40% wniosków na dofinansowanie stanowiły wnioski dotyczące pieców gazowych, natomiast źródła OZE tylko kilka procent. W chwili obecnej mieszkańcy odwrócili się od instalacji pieców gazowych na rzecz pomp ciepła. Ponadto w grupach osób które nie wymieniły jeszcze kotłów w związku z obowiązującą „uchwałą antysmogową” można wyróżnić dwie grupy. Pierwszą z nich jest grupa obywateli, która w obliczu kryzysu dba o swoje podstawowe potrzeby bytowe. Biorąc pod uwagę, że zmiana źródła ciepła i termomodernizacja budynku nie jest pierwszą konieczną potrzebą, odsuwają te decyzje na przyszłość. Drugą grupę stanowią osoby z oszczędnościami, które w wyniku rosnących rachunków za ogrzewanie i energię elektryczną i wysoką inflacją, decydują się przeznaczyć swoje środki na inwestycję w pompy ciepła i termomodernizację domu.
IV.Zakończenie
Prowadzący pan Aureliusz Mikłaszewski podziękował za merytoryczną dyskusję, która pokazała, że mimo zagrożeń są propozycje rozwiązań, co rodzi nadzieję na lepszą sytuację energetyczną i niższe stężenia zanieczyszczeń po pokonaniu obecnego kryzysu. Dr Tymoteusz Sawiński podsumował dyskusję stwierdzając, że cała sytuacja wskazuje na potrzebę kompleksowej strategii działań na rzecz poprawy jakości powietrza czego nie jesteśmy w stanie osiągnąć doraźnymi rozwiązaniami. Podkreślono przede wszystkim ważność oszczędzania energii co wpływa nie tylko na poprawę jakości powietrza, ale stanowi również jeden z najskuteczniejszych środków ograniczających antropogeniczną emisję gazów cieplarnianych.
Poniżej krótka fotorelacja z wydarzenia.
