Ocena jakości powietrza za 2023 rok – zbiorczy raport krajowy
Główny Inspektorat Ochrony Środowiska opublikował zbiorczy raport krajowy z rocznej oceny jakości powietrza w strefach w Polsce za 2023 rok. Podstawę oceny stanowiły rezultaty ocen przeprowadzonych w 2024 r. dla poszczególnych województw w regionalnych wydziałach monitoringu środowiska (RWMŚ) Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ). O wynikach oceny przeprowadzonej w woj. dolnośląskim i kujawsko-pomorskim pisaliśmy tutaj.
Strefy w Polsce w 2023 roku
W Polsce ocena jakości powietrza wykonywana jest w podziale na strefy, a jej wynikiem jest przypisanie każdej ze stref klasy dla każdego z ocenianych zanieczyszczeń. Jako strefa klasyfikowane są następujące obszary:
aglomeracja o liczbie mieszkańców powyżej 250 tysięcy,
miasto (nie będące aglomeracją) o liczbie mieszkańców powyżej 100 tysięcy lub zbliżonej do tej wartości, które do roku 2019 stanowiły samodzielne strefy,
pozostały obszar województwa, nie wchodzący w skład aglomeracji i miast powyżej
100 tys. mieszkańców.
Zgodnie z aktualnie obowiązującym podziałem, w Polsce istnieje 46 stref, dla których wykonano ocenę pod kątem ochrony zdrowia za rok 2023. Oceny w oparciu o kryteria dotyczące ochrony roślin dokonano dla 16 stref (z tej oceny wyłączone są strefy – aglomeracje oraz strefy – miasta).
Podstawowe informacje na temat rocznej oceny jakości powietrza
Roczna ocena jakości powietrza wykonywana jest w odniesieniu do substancji, dla których w prawie krajowym i w dyrektywach UE określono wartości normatywne stężeń w powietrzu (poziomy dopuszczalne/docelowe/celu długoterminowego). Ocena prowadzona jest z uwzględnieniem kryteriów określonych ze względu na:
ochronę zdrowia ludzi,
ochronę roślin.
Wyniki klasyfikacji stref przekładają się na określone wymagania w zakresie działań na rzecz poprawy lub utrzymania jakości powietrza. Ocena za 2023 rok wykonana w oparciu o kryteria ustanowione w celu ochrony zdrowia dotyczyła 12 zanieczyszczeń: dwutlenku siarki (SO2), dwutlenku azotu (NO2), tlenku węgla (CO), ozonu (O3), benzenu (C6H6), pyłu zawieszonego PM10, pyłu zawieszonego PM2,5 oraz zanieczyszczeń oznaczanych w pyle PM10: benzo(a)pirenu, arsenu, kadmu, niklu i ołowiu, natomiast ocena pod kątem kryteriów określonych w celu ochrony roślin obejmowała 3 zanieczyszczenia: dwutlenku siarki (SO2), tlenków azotu (NOX) i ozonu (O3).
Dla wszystkich zanieczyszczeń wynikiem klasyfikacji mogła być klasa A lub C oraz A1 lub C1 w ocenie pod kątem dotrzymania drugiej fazy poziomu dopuszczalnego określonego dla stężeń pyłu PM2,5, która obowiązuje od 1 stycznia 2020 roku (wartość II fazy poziomu dopuszczalnego jest o 5 μg/m3 niższa w stosunku do fazy I i wynosi 20 μg/m3 dla stężenia średniego rocznego).
Przypisanie strefie klasy A oznacza, że na jej obszarze nie stwierdzono wystąpienia w określonym roku przekroczeń obowiązujących w Polsce wartości normatywnych stężenia danego zanieczyszczenia. Wówczas wymaganym działaniem jest utrzymanie stężeń zanieczyszczenia odpowiednio poniżej poziomu dopuszczalnego lub docelowego oraz dążenie do utrzymania najlepszej jakość powietrza zgodnej ze zrównoważonym rozwojem.
Przypisanie strefie klasy C oznacza, że na jej obszarze stwierdzono przekroczenia poziomów dopuszczalnych lub docelowych powiększonych o margines tolerancji, w przypadku gdy ten margines jest określony.
Zaliczenie strefy do klasy C dla danego zanieczyszczenia nie oznacza złej sytuacji na terenie całej strefy – jest to sygnał, że w strefie istnieją obszary wymagające podjęcia i prowadzenia działań na rzecz poprawy jakości powietrza pod kątem rozważanego zanieczyszczenia.
W przypadku zaliczenia danej strefy do klasy C wymaganym działaniem jest określenie obszarów przekroczeń, odpowiednio poziomów dopuszczalnych lub docelowych, opracowanie lub aktualizacja programu ochrony powietrza, wraz z planem działań krótkoterminowych oraz kontrolowanie stężeń zanieczyszczenia na obszarach przekroczeń i prowadzenie działań mających na celu obniżenie stężeń przynajmniej do poziomów dopuszczalnych lub docelowych.
W ocenie dotyczącej ozonu dokonano dodatkowej klasyfikacji stref – w oparciu o poziom celu długoterminowego. Jej wynikiem jest przypisanie każdej strefie klasy:
D1 – poziom stężeń zanieczyszczenia nie przekracza poziomu celu długoterminowego,
D2 – poziom stężeń zanieczyszczenia przekracza poziomu celu długoterminowego.
Roczne oceny jakości powietrza dokonuje się w strefach na terenie całego kraju, z wyłączeniem:
terenów zamkniętych lub instalacji przemysłowych,
miejsc niezamieszkałych, do których obowiązuje zakaz wstępu,
jezdni dróg i pasów dzielących drogi, z wyjątkiem sytuacji, w której piesi mają dostęp do pasa dzielącego drogę.
Wyniki rocznej oceny jakości powietrza
Wynikiem rocznej oceny jakości powietrza jest zaliczenie strefy do określonej klasy. Należy zaznaczyć, że mimo możliwości wystąpienia istotnych różnic stężeń zanieczyszczeń powietrza na różnych obszarach strefy, całej strefie przypisuje się jedną klasę. Klasa ta jest określana na podstawie stężeń występujących w rejonach potencjalnie najbardziej zanieczyszczonych daną substancją. W rezultacie, nawet niezbyt rozległy obszar przekroczeń wartości normatywnych decyduje o wyniku klasyfikacji całej strefy.
Wyniki oceny według kryteriów odniesionych do ochrony zdrowia
W 2023 roku, uwzględniając kryteria ustanowione w celu ochrony zdrowia, spośród 46 stref, do klasy A zaliczono:
46 stref dla pyłu zawieszonego PM2,5 (poziom dopuszczalny II fazy).
46 stref dla pyłu zawieszonego PM2,5 (poziom dopuszczalny I fazy).
44 strefy dla pyłu zawieszonego PM10 (poziom dopuszczalny określony dla stężeń 24-godz.).
46 stref dla pyłu zawieszonego PM10 (poziom dopuszczalny określony dla stężeń rocznych).
25 stref dla benzo(a)piranu zawartego w pyle PM10 – klasę C uzyskało 21 stref na obszarze 11 województw.
Jako główną przyczynę wystąpienia przekroczeń wskazano oddziaływanie emisji związanych z indywidualnym ogrzewaniem budynków.
46 stref dla dwutlenku azotu (poziom dopuszczalny określony dla stężeń 1-godz.).
42 strefy dla dwutlenku azotu (poziom dopuszczalny określony dla stężeń rocznych) – klasę C uzyskały 4 strefy: Aglomeracja Wrocławska, Aglomeracja Krakowska, Aglomeracja Warszawska i Aglomeracja Górnośląska ze względu na przekroczenia poziomu dopuszczalnego dla stężenia średniego rocznego NO2.
Jako główną przyczynę wystąpienia przekroczeń wskazano oddziaływanie emisji związanej z komunikacją samochodową: ruchem pojazdów na głównej drodze leżącej w pobliżu stacji oraz intensywnym ruchem pojazdów w centrum miasta.
44 strefy dla arsenu w pyle zawieszonym PM10 – klasę C uzyskały 2 strefy w woj. dolnośląskim: miasto Legnica oraz strefa dolnośląska (przekroczenie miało miejsce na stacji pomiarowej w Głogowie).
Podobnie jak w latach ubiegłych jako główną przyczynę przekroczeń podano oddziaływanie emisji z zakładów przemysłowych położonych w pobliżu stacji pomiarowych.
46 stref dla dwutlenku siarki (poziom dopuszczalny określony dla stężeń 1-godz. i 24 godz.)
46 stref dla tlenku węgla, benzenu oraz ołowiu, kadmu i niklu zawartych w pyle PM10.
45 stref dla ozonu (poziom docelowy) – klasę C uzyskała strefa dolnośląska.
W ocenie dla 2023 roku z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia, w 24 spośród 46 stref odnotowano przekroczenie wartości normatywnych stężeń dla jednego, lub więcej niż jednego zanieczyszczenia, czego efektem było przypisanie strefie klasy C dla tego zanieczyszczenia (w ocenie dla 2022 r. było to odpowiednio 34 z 46 stref, w 2021 r. – 40 z 46 stref, w 2020 r. – 39 z 45 stref, zaś w 2019 r. – 36 z 46 stref). Dwadzieścia dwie strefy położone w województwach: lubelskim, lubuskim, podlaskim oraz zachodniopomorskim uzyskały klasę A dla każdego z ocenianych zanieczyszczeń.
Poziom celu długoterminowego dla ozonu, stanowiący dodatkowe kryterium klasyfikacji stref dla tego zanieczyszczenia pod kątem ochrony zdrowia, został przekroczony na obszarze wszystkich 46 stref w 16 województwach) – strefy te zaliczono do klasy D2.
Wyniki oceny według kryteriów odniesionych do ochrony roślin
Podobnie jak w roku poprzednim, w 2022 roku na terenie żadnej z 16 stref w Polsce określonych w celu ochrony roślin nie stwierdzono przekroczeń normatywnych stężeń SO2 i NOX (poziom dopuszczalny).
W 2023 roku w żadnej ze stref nie stwierdzono przekroczenia poziomu docelowego ozonu. Dla porównania w roku 2022 przekroczenie odnotowano na terenie jednej strefy, w latach 2020-2021 w żadnej ze stref, zaś w roku 2019 aż w 5 na 15 stref.
Poziom celu długoterminowego dla ozonu, stanowiący dodatkowe kryterium klasyfikacji stref dla tego zanieczyszczenia pod kątem ochrony roślin, został przekroczony – wszystkie 16 stref zaliczono do klasy D2. Osiągnięcie poziomów celów długoterminowych powinno być jednym z celów wojewódzkich programów ochrony środowiska.
Za główne, wskazane w ocenie za 2023 rok, przyczyny przekroczeń normatywnych stężeń ozonu uważa się:
napływ ozonu i prekursorów ozonu z innych obszarów (w tym spoza granic Polski),
emisja prekursorów ozonu i ich przemiany na obszarze kraju,
zjawiska lub procesy naturalne, w tym warunki meteorologiczne sprzyjające formowaniu się ozonu w powietrzu atmosferycznym.
Klasyfikacja stref w Polsce dla pyłu zawieszonego
W wyniku oceny za 2022 r. na podstawie 24-godzinnych stężeń pyłu PM10, 44 spośród 46 stref zaliczono do klasy A (ryc. 1). Można zauważyć wyraźną poprawę w stosunku do lat poprzednich, gdy w roku 2022 klasę C uzyskało 14 stref (na 46), w roku 2021 – 25 stref (na 46), w roku 2020 – 16 stref (na 45), w roku 2019 – 22 strefy (na 46). W roku 2018 liczba stref z klasą C wynosiła aż 39!
Przekroczenie normy w roku 2023 stwierdzono w strefach leżących na terenie 2 z 16 województw w Polsce, w tym na terenie:
dolnośląskiego – obszary w strefie dolnośląskiej położone na terenie gmin: Nowa Ruda (m); Nowa Ruda (w);
małopolskiego – obszary w strefie małopolskiej położone na terenie gmin: Maków Podhalański (mw); Nowy Targ (m); Sucha Beskidzka (m).
Na podstawie dostępnych informacji dotyczących średniego rocznego stężenia pyłu PM10, występującego w roku 2023, podobnie jak w roku poprzednim klasę A przypisano wszystkim 46 strefom w kraju. Dla porównania w roku 2021 klasę C przypisano 2 strefom (na 46), a w roku 2020 klasę C przypisano 1 strefie (na 45). Jest to wyraźna poprawa w stosunku do lat poprzednich – w 2019 r. klasę C przypisano 5 strefom (na 46), zaś w roku 2018 – 9 strefom (na 46). Najwyższe stężenia wykazano dla południowego rejonu kraju (województwa: śląskie i małopolskie).
W odniesieniu do pyłu PM2,5 w ocenie jakości powietrza uwzględnia się obecnie poziom dopuszczalny, który został określony dla rocznego poziomu uśredniania wyników pomiarów. Po raz pierwszy od czasu prowadzenia pomiarów, w wyniku podstawowej oceny dotyczącej PM2,5 za 2023 rok, uwzględniającej II fazę poziomu dopuszczalnego, żadnej spośród 46 stref w kraju nie zaliczono do klasy C1 (ryc. 2). Stanowi to wyraźną poprawę w stosunku do roku poprzedniego, w którym 11 spośród 46 stref w kraju zaliczono do klasy C1.
Najwyższe stężenia wykazano dla południowego rejonu kraju (województwa: śląskie i małopolskie).
W przypadku oceny z uwzględnieniem łagodniejszego kryterium – I fazy poziomu dopuszczalnego stężenia pyłu PM2,5 w powietrzu atmosferycznym, również wszystkie strefy zaliczono do klasy A (ryc. 3). Stanowi to również poprawę w stosunku do roku poprzedniego, w którym 1 spośród 46 stref w kraju zaliczono do klasy C.
Główne źródła emisji pyłu zawieszonego w Polsce
Za przekroczenia stężenia pyłu zawieszonego PM10 w Polsce (ryc. 4) odpowiedzialna jest głównie emisja z sektora komunalno-bytowego (nie tylko z gospodarstw domowych, ale również instytucji i obiektów handlowych), podobnie jak w przypadku benzo(a)pirenu. Ma to związek ze zwiększoną̨ emisją pyłu powstającego przy spalaniu paliw stałych w celach grzewczych. Dlatego też wzrost średniego dobowego stężenia PM10 odnotowywany jest głównie w sezonie zimowym. Stosunkowo duży udział w powstawaniu przekroczeń ma również emisja pochodzenia komunikacyjnego, zwłaszcza w centrach aglomeracji oraz większych miast. Istotny ze względu przekroczeń jest także wpływ warunków meteorologicznych, napływ zanieczyszczonych mas powietrza spoza granic strefy i/lub spoza kraju, a także emisja z zakładów przemysłowych, ciepłowni i elektrowni. Podobnie jak w latach poprzednich istotne znaczenie w bilansie krajowej emisji pyłu PM10 ma również rolnictwo, które może przyczyniać się do występowania lokalnych efektów wysokich stężeń tego zanieczyszczenia.
Wysokie stężenia pyłu PM2,5 w powietrzu to efekt zarówno emisji pierwotnej pyłu PM2,5 do atmosfery (procesy spalania paliw, transport drogowy), jak i rezultat tworzenia się aerozolu wtórnego w atmosferze (z prekursorów pyłu jakimi są: SO2, NOX, NH3, lotne związki organiczne, trwałe związki organiczne) w wyniku szeregu reakcji chemicznych, w trakcie których z zanieczyszczeń gazowych wprowadzonych wcześniej do atmosfery powstają cząstki pyłu (ryc. 5). O stosunku stężeń pyłu PM2,5 i PM10 pisaliśmy tutaj. Charakter i przyczyny zróżnicowania stopnia udziału poszczególnych źródeł w ocenianych strefach są zbliżone do opisywane wcześniej sytuacji dotyczącej pyłu zawieszonego PM10.
Benzo(a)piren w pyle zawieszonym PM10
Podobnie jak w latach poprzednich, w roku 2023, najwięcej stref zostało zaliczonych do klasy C ze względu na wystąpienie na obszarze strefy przekroczenia wartości normatywnej dla benzo(a)pirenu (21 z 46 stref). Jest to jednak znaczna poprawa w stosunku do lat ubiegłych, gdy w 2022 roku klasę C otrzymały 32 strefy (ryc. 6), a w latach 2021-2020 – 39 stref. Klasę A uzyskało w 2022 roku 14 stref, będących aglomeracjami lub dużymi miastami oraz (w pięciu przypadkach) pozostałe części województwa.
Występowanie stężeń B(a)P w pyle zawieszonym PM10 wyższych od wartości normatywnej (1 ng/m3) zwłaszcza w okresie zimowym w wielu rejonach kraju, związane jest przede wszystkim z dużą emisją B(a)P z indywidualnych instalacji ogrzewania mieszkań i domów jednorodzinnych z wykorzystaniem paliw stałych.
„Ocena jakości powietrza za 2023 rok – zbiorczy raport krajowy” dostępny jest na stronie: https://powietrze.gios.gov.pl/pjp/publications/card/62100.
Na naszej stronie dostępne są również podsumowania raportów za lata ubiegłe:
