Zanieczyszczenia powietrza zagrożeniem dla zdrowia człowieka
Pomimo ogólnej poprawy jakości powietrza na przestrzeni lat, w całej Europie nadal obserwuje się poziomy zanieczyszczenia powietrza przekraczające normy UE. Jak wskazano w ostatnim raporcie Europejskiej Agencji Środowiska (EEA), w 2021 roku stężenia substancji zanieczyszczających powietrze utrzymywały się znacznie powyżej poziomów zalecanych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). Obecnie zanieczyszczenie powietrza stanowi w Europie najważniejszy czynnik środowiskowy zagrażający naszemu zdrowiu – w szczególności przyczynia się do chorób układu oddechowego i krążenia.
W najnowszym briefingu EEA przedstawiono dane szacunkowe za 2021 rok dotyczące szkodliwego wpływu trzech głównych substancji zanieczyszczających powietrze na zdrowie ludzi, tj. drobnych cząstek stałych (PM2,5), dwutlenku azotu (NO2) i ozonu (O3). Tegoroczna ocena zawiera również ocenę skutków zdrowotnych (takich jak śmiertelność i zachorowalność) związanych z chorobami wywołanymi właśnie przez zanieczyszczenia powietrza.
Liczba zgonów związanych ze złą jakością powietrza jest nadal zbyt wysoka
Jednym z najbardziej szkodliwych czynników zanieczyszczenia powietrza jest pył zawieszony PM2,5. W jego skład wchodzi przede wszystkim sadza oraz inne produkty powstałe w procesach spalania. Głównym źródłem emisji tego pyłu są procesy spalania paliw stałych w gospodarstwach oraz użytkowanie pojazdów niespełniających obecnie obowiązujących norm emisji spalin (o czym pisaliśmy tutaj i tutaj).
Ogólne szacunki wskazują, że w latach 2005–2021 liczba zgonów w UE związanych właśnie z tym zanieczyszczeniem spadła o 41 %. Niemniej jednak w 2021 roku (tabela 1) co najmniej 253 tys. przedwczesnych zgonów w Europie było związanych z narażeniem ludzi na oddychanie powietrzem zanieczyszczonym pyłem drobnym o stężeniu przekraczającym zalecaną przez WHO wartość 5 µg/m3. Zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem azotu było związane z 52 tys. przedwczesnych zgonów, a narażenie ludzi na oddychanie powietrzem z podwyższonym krótkoterminowym stężeniem ozonu związane było z 22 tys. przedwczesnych zgonów.
Zgodnie z raportem EEA w 2021 roku w porównaniu do roku 2020 odnotowano nieznaczny wzrost śmiertelności z powodu PM2,5 i NO2 oraz spadek śmiertelności z powodu O3. Różnice te nie są znaczące, gdyż mieszczą się w przedziałach niepewności obliczeń. Jednakże nieznaczny wzrost można wytłumaczyć niewielkimi różnicami w całkowitym narażeniu (wyższym dla PM2,5 i NO2 oraz niższym dla O3) oraz nieznacznym wzrostem całkowitej śmiertelności w Europie, głównie ze względu na wpływ pandemii Covid-19.
W Polsce również największą liczbę zgonów odnotowuje się ze względu na narażenie na PM2,5 – szacuje się, że w 2021 roku przedwcześnie zmarło 47,3 tys. osób, w 2020 roku – 36,5 tys. osób. Narażenie na inne substancje (NOx, O3) jest niższe niż w Europie jako całości, co wskazuje na wiodącą rolę „smogu zimowego” i palenia w kopciuchach, jako przyczyny przedwczesnych zgonów.
Tabela 1. Liczba zgonów, którą można przypisać w 2021 roku narażeniu na stężenie PM2,5 (> 5 µg/m3) i NO2 (> 10 µg/m3), tj. powyżej poziomu zalecanego przez WHO oraz krótkotrwałemu narażeniu na O3 (> 70 µg/m3 – jest to stężenie na podstawie którego oblicza się przedwczesne zgony zgodnie z zaleceniami WHO z 2013 roku) (źródło: EEA).
Jak szkodliwe są zanieczyszczenia?
Narażenie na zanieczyszczenia powietrza powoduje lub zaostrza szereg chorób. W przeprowadzonej przez EEA ocenie (ryc. 1), analizie poddano sześć chorób najbardziej nam zagrażających w przypadku narażenia na drobne cząstki stałe (PM2,5) oraz trzy choroby stanowiące największe zagrożenie w przypadku narażenia na dwutlenek azotu:
W przypadku narażenia na drobne cząstki stałe (PM2,5), największe obciążenie zdrowotne powoduje choroba niedokrwienna serca (jest współprzyczyną 30% zgonów), a następnie udar (jest współprzyczyną 22,9% zgonów), cukrzyca, przewlekła obturacyjna choroba płuc, rak płuc i astma.
W przypadku dwutlenku azotu największe obciążenie zdrowotne spowodowała cukrzyca (jest współprzyczyną 26,4% zgonów), a następnie udar i astma.
Choroba niedokrwienna serca i choroby nowotworowe w głównej mierze stanowią współprzyczynę zgonów.
W przypadku astmy i cukrzycy znaczne obciążenie zdrowotne związane jest głównie z nasileniem objawów choroby.
Ryc. 1. Śmiertelność w wyniku narażenia na PM2,5 i NO2 w 2021 r. (źródło: EEA).
Sprawdzaj aktualną jakość powietrza!
Autorzy raportu przypominają, że mieszkańcy Europy mogą sprawdzać w czasie rzeczywistym dane dotyczące jakości powietrza za pośrednictwem różnych platform, w tym aplikacji Air Quality Index (Android PlayStore / Apple iOS) – w ponad 3500 stacjach dane aktualizowane są co godzinę, a aplikacja dostępna jest w 24 językach.
W Polsce w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska pomiary jakości powietrza prowadzone są na 1973 stanowiskach pomiarowych (dane za 2023 r.), w tym na 1123 stanowiskach automatycznych i na 850 stanowiskach manualnych. Łączna liczba stacji, na których wykonywane są pomiary jakości powietrza wynosi 286, w tym 213 stacji automatycznych lub automatyczno-manualnych, z których jednogodzinne dane pomiarowe udostępniane są na bieżąco na portalu „Jakość Powietrza” i w aplikacjach mobilnych Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska. Liczby te w ciągu roku mogą ulegać drobnym wahaniom ze względu na zmiany jakie mogą nastąpić w sieci podczas prowadzenia badań.
Państwowa sieć monitoringu niestety nie obejmuje całego obszaru kraju. W ostatnich latach pojawia się coraz więcej sieci lokalnych. Jedna z takich sieci pomiarowych powstała w ramach naszego Projektu LIFE-MAPPINGAIR/PL – swoim zasięgiem obejmuje Wrocław, Bydgoszcz oraz wybrane miejscowości z otoczenia tych miast (łącznie ponad 40 punktów pomiarowych).
Mieszkańcy innych regionów również mogą korzystać z danych szczegółowych – swoje sieci pomiarowe ma np. Warszawa wraz z sąsiadującymi gminami, Katowice wraz z okolicznymi gminami, Gdańsk. Do budowy sieci pomiarowej przygotowuje się również województwo opolskie w ramach realizowanego projektu „Wdrożenie systemu zarządzania jakością powietrza w samorządach województwa opolskiego”.
W ramach Edukacyjnej Sieci Antysmogowej (programu informacyjnego na rzecz czystego powietrza realizowanego przez Państwowy Instytut Badawczy NASK we współpracy z Polskim Alarmem Smogowym) w szkołach w całej Polsce zamontowano ponad 1760 czujników jakości powietrza!
Źródło: EEA, Briefing no. 23/2023, „Harm to human health from air pollution in Europe: burden of disease 2023”, https://www.eea.europa.eu/publications/harm-to-human-health-from-air-pollution (dostęp: 02.02.2024)
