Ocena jakości powietrza za 2022 rok – zbiorczy raport krajowy

Główny Inspektorat Ochrony Środowiska opublikował zbiorczy raport krajowy z rocznej oceny jakości powietrza w strefach w Polsce za 2022 rok. Podstawę oceny stanowiły rezultaty ocen przeprowadzonych w 2023 r. dla poszczególnych województw w regionalnych wydziałach  monitoringu środowiska (RWMŚ) Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ). O wynikach oceny przeprowadzonej w woj. dolnośląskim i kujawsko-pomorskim pisaliśmy tutaj.

Strefy w Polsce w 2022 roku

W Polsce ocena jakości powietrza wykonywana jest w podziale na strefy, a jej wynikiem jest przypisanie każdej ze stref klasy dla każdego z ocenianych zanieczyszczeń. Jako strefa klasyfikowane są następujące obszary:

• aglomeracja o liczbie mieszkańców powyżej 250 tysięcy,

• miasto (nie będące aglomeracją) o liczbie mieszkańców powyżej 100 tysięcy lub zbliżonej do tej wartości, które do roku 2019 stanowiły samodzielne strefy,

• pozostały obszar województwa, nie wchodzący w skład aglomeracji i miast powyżej
  100 tys. mieszkańców.

Zgodnie z aktualnie obowiązującym podziałem, w Polsce istnieje 46 stref, dla których wykonano ocenę za rok 2022. Wraz ze zmianą definicji stref zawartej w ustawie Prawo Ochrony Środowiska oraz wprowadzeniem stałej listy stref, miasto Legnica (nie ujęte w rocznej ocenie jakości powietrza za 2020 r. o czym pisaliśmy tutaj) ponownie stanowi odrębną strefę.

Podstawowe informacje na temat rocznej oceny jakości powietrza

Roczna ocena jakości powietrza wykonywana jest w odniesieniu do substancji, dla których w prawie krajowym i w dyrektywach UE określono wartości normatywne stężeń w powietrzu (poziomy dopuszczalne/docelowe/celu długoterminowego). Ocena prowadzona jest z uwzględnieniem kryteriów określonych ze względu na:

• ochronę zdrowia ludzi,
• ochronę roślin.

Wyniki klasyfikacji stref przekładają się na określone wymagania w zakresie działań na rzecz poprawy lub utrzymania jakości powietrza. Ocena za 2022 rok wykonana w oparciu o kryteria ustanowione w celu ochrony zdrowia dotyczyła 12 zanieczyszczeń: dwutlenku siarki (SO₂), dwutlenku azotu (NO₂), tlenku węgla (CO), ozonu (O₃), benzenu (C₆H₆), pyłu zawieszonego PM₁₀, pyłu zawieszonego PM_2,5 oraz zanieczyszczeń oznaczanych w pyle PM₁₀: benzo(a)pirenu, arsenu, kadmu, niklu i ołowiu, natomiast ocena pod kątem kryteriów określonych w celu ochrony roślin obejmowała 3 zanieczyszczenia: dwutlenku siarki (SO₂), tlenków azotu (NO_X) i ozonu (O₃).

Dla wszystkich zanieczyszczeń wynikiem klasyfikacji mogła być klasa A lub C oraz A1 lub C1 w ocenie pod kątem dotrzymania drugiej fazy poziomu dopuszczalnego określonego dla stężeń pyłu PM_2,5, która obowiązuje od 1 stycznia 2020 roku (wartość II fazy poziomu dopuszczalnego jest o 5 μg/m³ niższa w stosunku do fazy I i wynosi 20 μg/m³ dla stężenia średniego rocznego).

Przypisanie strefie klasy A oznacza, że na jej obszarze nie stwierdzono wystąpienia w określonym roku przekroczeń obowiązujących w Polsce wartości normatywnych stężenia danego zanieczyszczenia. Wówczas wymaganym działaniem jest utrzymanie stężeń zanieczyszczenia odpowiednio poniżej poziomu dopuszczalnego lub docelowego oraz dążenie do utrzymania najlepszej jakość powietrza zgodnej ze zrównoważonym rozwojem.

Przypisanie strefie klasy C oznacza, że na jej obszarze stwierdzono przekroczenia poziomów dopuszczalnych lub docelowych powiększonych o margines tolerancji, w przypadku gdy ten margines jest określony.

Zaliczenie strefy do klasy C dla danego zanieczyszczenia nie oznacza złej sytuacji na terenie całej strefy – jest to sygnał, że w strefie istnieją obszary wymagające podjęcia i prowadzenia działań na rzecz poprawy jakości powietrza pod kątem rozważanego zanieczyszczenia.

W przypadku zaliczenia danej strefy do klasy C wymaganym działaniem jest określenie obszarów przekroczeń, odpowiednio poziomów dopuszczalnych lub docelowych, opracowanie lub aktualizacja programu ochrony powietrza, wraz z planem działań krótkoterminowych oraz kontrolowanie stężeń zanieczyszczenia na obszarach przekroczeń i prowadzenie działań mających na celu obniżenie stężeń przynajmniej do poziomów dopuszczalnych lub docelowych.

W ocenie dotyczącej ozonu dokonano dodatkowej klasyfikacji stref – w oparciu o poziom celu długoterminowego. Jej wynikiem jest przypisanie każdej strefie klasy:

• D1 – poziom stężeń zanieczyszczenia nie przekracza poziomu celu długoterminowego,

• D2 – poziom stężeń zanieczyszczenia przekracza poziomu celu długoterminowego.

Roczne oceny jakości powietrza  dokonuje się w strefach na terenie całego kraju, z wyłączeniem:

• terenów zamkniętych lub instalacji przemysłowych,

• miejsc niezamieszkałych, do których obowiązuje zakaz wstępu,

• jezdni dróg i pasów dzielących drogi, z wyjątkiem sytuacji, w której piesi mają dostęp do pasa dzielącego drogę.

Wyniki rocznej oceny jakości powietrza

Wynikiem rocznej oceny jakości powietrza jest zaliczenie strefy do określonej klasy. Należy zaznaczyć, że mimo możliwości wystąpienia istotnych różnic stężeń zanieczyszczeń powietrza na różnych obszarach strefy, całej strefie przypisuje się jedną klasę. Klasa ta jest  określana na podstawie stężeń  występujących w rejonach potencjalnie najbardziej zanieczyszczonych daną substancją. W rezultacie, nawet niezbyt rozległy obszar przekroczeń wartości normatywnych decyduje o wyniku klasyfikacji całej strefy.

1. Wyniki oceny według kryteriów odniesionych do ochrony zdrowia

W 2022 roku, uwzględniając kryteria ustanowione w celu ochrony zdrowia, spośród 46 stref,  do klasy A zaliczono:

• 35 stref dla pyłu zawieszonego PM_2,5 (poziom dopuszczalny II fazy).
  45 stref dla pyłu zawieszonego PM_2,5 (poziom dopuszczalny I fazy).

• 32 strefy dla pyłu zawieszonego PM₁₀ (poziom dopuszczalny określony dla  stężeń  24-godz.).
  46 stref dla pyłu zawieszonego PM₁₀ (poziom dopuszczalny określony  dla  stężeń  rocznych).

• 14 stref dla benzo(a)piranu zawartego w pyle P_M10 – klasę C uzyskało 32 strefy na obszarze 15 województw.
  Jako główną przyczynę wystąpienia przekroczeń wskazano oddziaływanie emisji związanych z indywidualnym ogrzewaniem budynków.

• 46 stref dla dwutlenku azotu (poziom dopuszczalny określony dla stężeń 1-godz.).
  42 strefy dla dwutlenku azotu (poziom dopuszczalny określony dla stężeń rocznych) – klasę C uzyskały 4 strefy: Aglomeracja Wrocławska, Aglomeracja Krakowska, Aglomeracja Warszawska i Aglomeracja Górnośląska ze względu na przekroczenia poziomu dopuszczalnego dla stężenia średniego rocznego NO₂.
  Jako główną przyczynę wystąpienia przekroczeń wskazano oddziaływanie emisji związanej z komunikacją samochodową.

• 44 strefy dla arsenu – klasę C uzyskały 2 strefy w woj. dolnośląskim: miasto Legnica oraz strefa dolnośląska (przekroczenie miało miejsce na stacji pomiarowej w Głogowie).
  Jako główną przyczynę przekroczeń podano oddziaływanie emisji z zakładów przemysłowych położonych w pobliżu stacji pomiarowych.

• 46 stref dla dwutlenku siarki (poziom dopuszczalny określony dla stężeń 1-godz. i 24 godz.)

• 46 stref dla tlenku węgla, benzenu oraz ołowiu, kadmu i niklu, zawartych w pyle PM₁₀.

• 46 stref dla ozonu (poziom docelowy).

W ocenie dla 2022 roku z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia, w 34 spośród 46 stref odnotowano przekroczenie wartości normatywnych stężeń dla jednego, lub więcej niż jednego zanieczyszczenia, czego efektem było przypisanie strefie klasy C dla tego zanieczyszczenia (w ocenie dla 2021 r. było to odpowiednio 40 z 46 stref, w 2020 r. – 39 z 45 stref, zaś w 2019 r. – 36 z 46 stref). Tylko w woj. zachodniopomorskim wszystkie 3 strefy województwa uzyskało klasę A dla każdego z ocenianych zanieczyszczeń. Dla porównania w woj. kujawsko-pomorskim tylko 1 strefa na 4 uzyskała klasę A, zaś w woj. dolnośląskim wszystkie 4 strefy zaklasyfikowano do klasy C.

Poziom celu długoterminowego dla ozonu, stanowiący dodatkowe kryterium klasyfikacji stref dla tego zanieczyszczenia pod kątem ochrony zdrowia, został przekroczony na obszarze wszystkich 46 stref w 16 województwach) – strefy te zaliczono do klasy D2. W poprzednim roku klasę D2 otrzymały niemal wszystkie strefy w kraju, za wyjątkiem dwóch: miasta Gorzów Wielkopolski i Aglomeracji Białostockiej.

2. Wyniki oceny według kryteriów odniesionych do ochrony roślin

Podobnie jak w roku poprzednim, w 2022 roku na terenie żadnej z 16 stref w Polsce określonych w celu ochrony roślin nie stwierdzono przekroczeń normatywnych stężeń SO₂ i NO_X (poziom dopuszczalny).

Na terenie jednej strefy (dolnośląskiej) stwierdzono przekroczenie poziomu docelowego ozonu – jest to pogorszenie w stosunku do lat 2021 i 2020 oraz poprawa w stosunku do roku 2019, kiedy 5 stref uzyskało klasę C.

Poziom celu długoterminowego dla ozonu, stanowiący dodatkowe kryterium klasyfikacji stref dla tego zanieczyszczenia pod kątem ochrony roślin, został przekroczony – wszystkie 16 stref zaliczono do klasy D2. Osiągnięcie poziomów celów długoterminowych powinno być jednym z celów wojewódzkich programów ochrony środowiska.

Za główne, wskazane w ocenie za 2022 rok, przyczyny przekroczeń normatywnych stężeń ozonu uważa się:

• napływ ozonu i prekursorów ozonu z innych obszarów (w tym spoza granic Polski),

• emisja prekursorów ozonu i ich przemiany na obszarze kraju,

• zjawiska lub procesy naturalne, w tym warunki meteorologiczne sprzyjające formowaniu się ozonu w powietrzu atmosferycznym.

Klasyfikacja stref w Polsce dla pyłu zawieszonego

W wyniku oceny za 2022 r. na podstawie 24-godzinnych stężeń pyłu PM₁₀, 32 spośród 46 stref zaliczono do klasy A (ryc. 1). Można zauważyć wyraźną poprawę w stosunku do lat poprzednich, gdy w 2021 roku klasę C uzyskało 25 stref (na 46), w roku 2020 – 16 stref (na 45), w roku 2019 – 22 strefy (na 46). W roku 2018 liczba stref z klasą C wynosiła aż 39!

Ryc. 1. Liczba stref z klasą A oraz C, określona na podstawie 24-godz. stężeń pyłu zawieszonego PM10 w wyniku ocen jakości powietrza za lata 2010 – 2022 (ochrona zdrowia). Źródło danych: Państwowy Monitoring Środowiska – GIOŚ, Opracowanie: INFAIR, IOŚ-PIB [w:] GIOŚ.

Przekroczenie normy w roku 2022 stwierdzono w strefach leżących na terenie 9 z 16 województw w Polsce, w tym na terenie:

• dolnośląskiego – obszary w strefie dolnośląskiej położone na terenie gmin: Bolesławiec (m); Bolesławiec (w); Kłodzko (m); Kłodzko (w); Lubań (m); Lubań (w); Lwówek Śląski (mw); Nowa Ruda (m); Nowa Ruda (w); Radków (mw); Siekierczyn (w)

• kujawsko-pomorskiego – w Grudziądzu (m), obszar wzdłuż ul. Piłsudskiego (odcinek od ul. Derdowskiego do ul. Karabinierów).

Najwyższe stężenia wykazano dla południowego rejonu kraju (województwa: śląskie i małopolskie).

Na  podstawie  dostępnych  informacji  dotyczących  średniego  rocznego  stężenia  pyłu PM₁₀, występującego  w  roku  2022,  klasę A przypisano wszystkim 46 strefom w kraju. Jest to poprawa w stosunku do roku 2021, kiedy klasę C przypisano 2 strefom (na 46) i roku 2020, kiedy klasę C przypisano 1 strefie (na 45) oraz wyraźną poprawę w stosunku do lat poprzednich – w 2019 r. klasę C  przypisano 5 strefom (na 46), zaś w roku 2018 – 9 strefom (na 46). Najwyższe stężenia wykazano dla południowego rejonu kraju (województwa: śląskie i małopolskie).

W  odniesieniu  do  pyłu  PM_2,5  w  ocenie  jakości  powietrza uwzględnia  się  obecnie  poziom  dopuszczalny, który został określony dla rocznego poziomu uśredniania wyników pomiarów. W wyniku podstawowej  oceny dotyczącej PM_2,5 za 2022 rok, uwzględniającej II fazę poziomu dopuszczalnego, 11 spośród 46 stref w kraju zaliczono do klasy C1 (ryc. 2). Przekroczenie normy w roku 2022 stwierdzono w strefach leżących na terenie 7 z 16 województw, w tym na terenie:

• dolnośląskiego – obszary w strefie dolnośląskiej położone na terenie gmin: Bolesławiec (m); Bolesławiec (w); Kłodzko (m); Kłodzko (w); Lubań (m); Lubań (w); Nowa Ruda (m); Nowa Ruda (w); Siekierczyn (w).

Najwyższe stężenia wykazano dla południowego rejonu kraju (województwa: śląskie i małopolskie).

Ryc. 2. Liczba stref z klasą A1 oraz C1, określona na podstawie średnich rocznych stężeń pyłu zawieszonego PM_2,5 w wyniku ocen jakości powietrza za lata 2020 – 2022 (poziom dopuszczalny II faza, ochrona zdrowia). Źródło danych: Państwowy Monitoring Środowiska – GIOŚ, Opracowanie: INFAIR, IOŚ-PIB [w:] GIOŚ.

W przypadku oceny z uwzględnieniem  łagodniejszego kryterium – I fazy poziomu dopuszczalnego stężenia pyłu PM_2,5 w powietrzu atmosferycznym, było zaliczenie 1 strefy w kraju do klasy C (ryc. 3). Jest to wyraźna poprawa w porównaniu do wyników oceny za rok 2021, w którym taką klasę uzyskało 6 stref. W roku 2020 były to 2 strefy, w roku 2019 – 8 stref, zaś w roku 2018 – 14 stref. Przekroczenie normy w roku 2022 stwierdzono w strefie dolnośląskiej (Lwówek Śląski (mw)).

Ryc. 3. Liczba stref z klasą A oraz C, określona na podstawie średnich rocznych stężeń pyłu zawieszonego PM_2,5 w wyniku ocen jakości powietrza za lata 2010 – 2022 (poziom dopuszczalny I faza, ochrona zdrowia). Liczba stref z klasą B określana do roku 2014, charakteryzująca się poziomem stężeń powyżej poziomu dopuszczalnego lecz nie przekraczającym poziomu dopuszczalnego powiększonego o margines tolerancji. Od oceny wykonywanej dla roku 2015 margines ten wynosi zero, więc strefom nie przypisuje się już klasy B. Źródło danych: Państwowy Monitoring Środowiska – GIOŚ, Opracowanie: INFAIR, IOŚ-PIB [w:] GIOŚ.

Główne źródła emisji pyłu zawieszonego w Polsce

W ostatnich latach obserwuje się poprawę jakości powietrza dla pyłu zawieszonego PM₁₀ rozumianą jako zmniejszenie liczby stref zaliczonych do klasy C. Ma na to wpływ zmiana warunków meteorologicznych w kolejnych latach (głównie coraz cieplejsze zimy), a także wdrażanie działań naprawczych, mających na celu ograniczanie tzw. „niskiej emisji” z sektora komunalno-bytowego. Występujące przekroczenia poziomów dopuszczalnych (ryc. 4) związane są przede wszystkim z emisją pyłu PM₁₀ z licznych źródeł sektora komunalno-bytowego (podobnie jak w przypadku benzo(a)pirenu). Problem ten zaznacza się zwłaszcza w okresie zimowym, gdy do ogrzewania domów wykorzystuje się urządzenia na paliwa stałe. Stosunkowo duży udział w powstawaniu przekroczeń ma również emisja pochodzenia komunikacyjnego, zwłaszcza w centrach aglomeracji oraz większych miast. Istotny ze względu przekroczeń jest także wpływ warunków meteorologicznych, napływ zanieczyszczonych mas powietrza spoza granic strefy i/lub spoza kraju, a także emisja z zakładów przemysłowych, ciepłowni i elektrowni.

Ryc. 4. Uśredniony udział źródeł emisji w stężeniu pyłu zawieszonego PM₁₀ w poszczególnych strefach w Polsce w 2022 roku (dla ocenianego parametru związanego ze stężeniami średnimi 24-godzinnymi) oszacowany na podstawie modelowania Źródło danych: IOŚ- PIB, Opracowanie: INFAIR, IOŚ-PIB [w:] GIOŚ.

Wysokie stężenia pyłu PM_2,5 w powietrzu to efekt zarówno emisji pierwotnej pyłu PM_2,5 do atmosfery (procesy spalania paliw, transport drogowy), jak i rezultat tworzenia się aerozolu wtórnego w atmosferze (z prekursorów pyłu jakimi są: SO₂, NO_X, NH₃, lotne związki organiczne, trwałe związki organiczne) w wyniku szeregu reakcji chemicznych, w trakcie których z zanieczyszczeń gazowych wprowadzonych wcześniej do atmosfery powstają cząstki pyłu (ryc. 5). O stosunku stężeń pyłu PM_2,5 i PM₁₀ pisaliśmy tutaj. Charakter i przyczyny zróżnicowania stopnia udziału poszczególnych źródeł w ocenianych strefach są zbliżone do opisywane wcześniej sytuacji dotyczącej pyłu zawieszonego PM₁₀.

Ryc. 5. Uśredniony udział źródeł emisji w stężeniu pyłu zawieszonego PM_2,5 w poszczególnych strefach w Polsce w 2022 roku (dla ocenianego parametru związanego ze stężeniem średnim rocznym) oszacowany na podstawie modelowania. Źródło danych: IOŚ- PIB, Opracowanie: INFAIR, IOŚ-PIB [w:] GIOŚ.

Benzo(a)piren w pyle zawieszonym PM₁₀

Podobnie jak w latach poprzednich, w roku 2022, najwięcej stref zostało zaliczonych do klasy C ze względu na wystąpienie na obszarze strefy przekroczenia wartości normatywnej dla benzo(a)pirenu (32 z 46 stref). Jest to poprawa w stosunku do lat ubiegłych, gdy w 2021 i 2020 roku klasę C otrzymało 39 stref (ryc. 6). Klasę A uzyskało w 2022 roku 14 stref, będących aglomeracjami lub dużymi miastami oraz (w jednym przypadku) pozostałą częścią województwa.

Ryc. 6. Liczba stref z klasą A oraz C, określona na podstawie średnich rocznych stężeń benzo(a)pirenu w pyle zawieszonym PM₁₀, w wyniku ocen jakości powietrza za lata 2010 – 2022 (ochrona zdrowia). Źródło danych: Państwowy Monitoring Środowiska – GIOŚ, Opracowanie: INFAIR, IOŚ-PIB [w:] GIOŚ.

Występowanie stężeń B(a)P w pyle zawieszonym PM₁₀ wyższych od wartości normatywnej (1 ng/m³)  zwłaszcza w okresie zimowym w wielu rejonach kraju, związane jest przede wszystkim z dużą emisją B(a)P z indywidualnych instalacji ogrzewania mieszkań i domów jednorodzinnych z wykorzystaniem paliw stałych.

 „Ocena jakości powietrza za 2022 rok – zbiorczy raport krajowy” dostępny jest na stronie: https://powietrze.gios.gov.pl/pjp/publications/card/54100.

Na naszej stronie dostępne są również podsumowania raportów za lata ubiegłe:

• „Ocena jakości powietrza za 2021 rok – zbiorczy raport krajowy”
• „Ocena jakości powietrza za 2021 rok – zbiorczy raport krajowy”